�� ������ ���� ��������� ���������: ������ ���� � ������ �����;

��� ������� ������������

Η οικονομ�α ως τομ�ας ισχ�ος και εξουσ�ας

(Α)�να πρ�γμα που δεν ομολογε�ται στις δι�φορες θεωρ�σεις της οικονομικ�ς κατ�στασης, αλλ� και σε θεωρ�ες για την οικονομ�α, ε�ναι η φ�ση της λειτουργ�ας της οικονομ�ας (ορισμ�νου τουλ�χιστον επιπ�δου) ως ισχ�ος και εξουσ�ας. Η εξουσ�α δεν ταυτ�ζεται με τη διακυβ�ρνηση καθαυτ� ο�τε με τους φορε�ς της –αν και συν�θως ε�ναι αυτ� που συμβα�νει με τη συνδρομ� και �λλων παραγ�ντων. Θα μπορο�σαμε να αποδ�σουμε στην εξουσ�α την προσπ�θεια, μ�σω πρ�ξεων � παραλε�ψεων, για χειραγ�γηση της συνε�δησης των �λλων, πολλ�ν � λ�γων, των γεγον�των και κ�θε �λλου παρ�γοντα με σκοπ� που δεν συν�δει προς το κοιν� καλ�, ακ�μη και αν η μεμονωμ�νη πρ�ξη δεν ε�ναι καθαυτ� εν�ντια σε αυτ�.

Το γεγον�ς της εξουσ�ας εκτυλ�σσεται σε μ�κος χρ�νου και η διασ�νδεση των πρ�ξεων με το αποτ�λεσμα δεν φα�νεται π�ντοτε �μεσα, παρ� μ�νον �ταν αφ’ εν�ς μεν ολοκληρωθε� σε χρ�νο ο σκοπ�ς του πρ�ττοντα και αφ’ ετ�ρου υπ� το φως περισσοτ�ρων παρ�λληλων παραγ�ντων που μπορο�ν να αποκαλ�ψουν το κ�νητρο και το αναγκα�ο συνδυαστικ� αποτ�λεσμα της μεμονωμ�νης πρακτικ�ς. Σε αυτ� εξ�λλου αποσκοπε� η �λλειψη διαφ�νειας: στην απ�κρυψη των συντρεχ�ντων παραγ�ντων που θα μπορο�σαν να αποκαλ�ψουν �γκαιρα τα κ�νητρα και τα μελλοντικ� γεγον�τα. Η δι�κριση της πρ�ξης ε�ναι εξ αυτο� του λ�γου πολ� δυσχερ�ς και επ�πονη και, με τα κοιν� επιφανειακ� κριτ�ρια, δεν γ�νεται διακριτ�ς ο ρ�λος της στην ιστορ�α –παρ� μ�νον πολ� εκ των υστ�ρων.

Η εξουσ�α ε�ναι �να φ�ντασμα –�σχετα απ� το π�σο ισχυρ� μπορε� να ε�ναι. Και �πως ε�πε ο Λ�ο Τσε «Γι’ αυτ� η ταπειν�τητα ε�ναι η ρ�ζα της μεγαλοσ�νης, �πως το χαμηλ� ε�ναι θεμ�λιο του υψηλο�. Οι αφ�ντες θα �σαν ειλικρινε�ς μον�χα αν ομολογο�σαν την αναξι�τητ� τους»[i]. Η εξουσ�α �μως ε�ναι επ�μονη, �χι μ�νον η προσωποποιημ�νη αλλ� και η δι�χυτη στον �νθρωπο.

Οι δι�φορες �ννοιες �χουν καταλ�ξει να παρουσι�ζονται στην πολιτικ� σαν να πρ�κειται να εφαρμοσθο�ν σε �ναν κ�σμο ισ�τητας, δικαιοσ�νης και ευγ�νειας, �που υπ�ρχει πλ�ρης διαφ�νεια σκοπ�ν, πρ�ξεων και προοπτικ�ν, �πως π.χ. παρουσι�ζεται η ελε�θερη οικονομ�α και μ�λιστα ως ατομικ� και δημοκρατικ� δικα�ωμα. Αλλ� και ο �διος ο ανταγωνισμ�ς, που παρουσι�ζεται σαν παν�κεια για τα οικονομικ� προβλ�ματα, για να λειτουργ�σει �πως υπ�σχονται απαιτε� μ�α σχετικ� ισ�τητα δυν�μεων. Τ�τοια �μως δεν υπ�ρχει, ε�ναι μ�α φαντασ�ωση. Η λειτουργ�α της οικονομ�ας, και ιδια�τερα της ελε�θερης οικονομ�ας, δεν καθορ�ζεται �μεσα απ� τον μ�σο �νθρωπο, �σως ο�τε απ� τον σχετικ� ε�πορο. Δεν �χει δηλαδ� αυτ�ς την πρωτοβουλ�α, ωστ�σο σε αυτ�ν �γκειται η ανταπ�κριση στα ερεθ�σματα που θ�τουν �λλοι. Αυτ� ε�ναι η ευθ�νη του. Ε�ναι προσβολ� προς τον �νθρωπο να απαιτε� �να τ�λειο περιβ�λλον, για να επιδε�ξει αρτι�τητα, και αυτ� γιατ� διαθ�τει πνε�μα, δεν ε�ναι αντικε�μενο. Αυτ� δεν σημα�νει �τι αυτο� που θ�τουν τα εμπ�δια ε�ναι ανε�θυνοι. Συν�θως θεωρο�ν �τι καλ�ς πρ�ττουν, θεωρ�ντας ως �φεση των «αμαρτι�ν» τους την διαπιστωμ�νη συνειδησιακ� στρεβλ�τητα των υπολο�πων ανθρ�πων. Αλλ� δ�ο στρεβλ�τητες –και μ�λιστα �μοιες!- δεν ανταλλ�σσουν συγχωροχ�ρτια! Π�ντως η υπ� διαχε�ριση δ�ναμη λογικ� αυξ�νει την ευθ�νη αναλ�γως.

Ταυτ�χρονα, παρ�λληλα με τις εξαγγελ�ες περ� ελευθερ�ας της οικονομ�ας ως συμβ�λου της ελευθερ�ας, στο πεδ�ο της πρ�ξης εμφαν�ζονται τα φαιν�μενα διαφθορ�ς –αν και �χι στο πλ�ρες αν�πτυγμ� τους- και παρουσι�ζονται με �ναν τρ�πο που να φα�νονται αποκομμ�να απ� τις θεωρητικ�ς αυτ�ς εξαγγελ�ες, που �τσι επιχειρε�ται να διατηρ�σουν την αληθοφ�νει� τους παραγνωρ�ζοντας ηθελημ�να τον υπ�ρχοντα στρεβλ� ανθρωπολογικ� παρ�γοντα που τις καθιστ� εξαρχ�ς πρακτικ� αδ�νατες. �λα αυτ� συμβα�νουν σε �να φα�λο κ�κλο εννοι�ν, αντιθ�σεων, συγκρο�σεων, αναγκ�ν και παραλογισμο� που δεν πρ�κειται να τελει�σει μ�χρις εξαντλ�σεως ε�τε των ανθρ�πων ε�τε του πλαν�τη.

Τα οικονομικ� μεγ�θη ε�ναι –ε�τε το θ�λουμε ε�τε �χι- ισχ�ς και εξουσ�α και η ελευθερ�α δεν �χει καμμ�α αξ�α για την εξουσ�α, παρ� μ�νον δημαγωγικ�.

Εδ� πρ�πει να ξεκαθαρ�σουμε και τα εξ�ς:

1.- Το �διο το οικονομικ� μ�γεθος δεν θα μπορο�σε μεν απ� κοιν� θεωρητικ� �ποψη να αποτελε� εξουσ�α, αλλ� αναπ�φευκτα με δεδομ�νη την ανθρ�πινη απληστ�α θα �ταν αδ�νατον να αποφευχθε� η χρ�ση της δ�ναμης απ� τον �χοντα. Aυτ� συμβα�νει γιατ� η οικονομ�α δεν ε�ναι �νας τομ�ας ξεκομμ�νος, �σχετος απ� την υλικ�, βιολογικ� και ψυχολογικ� πραγματικ�τητα, αλλ� ε�ναι η �δια η καταστ�λαξη αυτ�ς της πραγματικ�τητας στο πεδ�ο των φαινομ�νων.

Η απληστ�α � η τ�ση υπεροχ�ς και ελ�γχου ε�ναι μ�α εξωτερικ� επ�δραση στα υπολογιστικ� οικονομικ� μοντ�λα σκ�ψης που πρ�πει να ληφθε� εξαρχ�ς υπ�ψη, κυρ�ως επειδ� ε�ναι και �νας κυρ�αρχος παρ�γοντας που ρυθμ�ζει την ανθρ�πινη ζω� και την οικονομ�α. Δεν μπορο�με αφελ�ς να απομον�σουμε τις εξωτερικ�ς επιδρ�σεις, απλ�ς και μ�νον επειδ� δεν ε�ναι με ακρ�βεια μετρ�σιμες. Π�ραν το�του, συχν� η παρ�λειψη αυτ�ν των παραγ�ντων γ�νεται σκ�πιμα, για να δημιουργηθε� μ�α πλ�νη στην κοινων�α. Η μη λ�ψη υπ�ψη αυτ�ς της εξωτερικ�ς επ�δρασης οδηγε� αναπ�φευκτα στην δημιουργ�α μ�ας κατ�στασης ισχ�ος του δυνατο�, που απλ�ς δεν ομολογε�ται.

Κ�θαρση για τις πρ�ξεις μας δεν αποτελε� η συλλ�βδην απλ� εξαγγελ�α αρχ�ν, αλλ� η λ�ψη υπ�ψη �λων των παραγ�ντων �στε η εξαγγελ�α τους να μπορε� να γ�νει κατ� προσ�γγιση πρακτικ�. Σε αυτ� το σημε�ο της παρ�λειψης των εξωτερικ�ν επιδρ�σεων, �πως ε�ναι τα ανθρωπολογικ� χαρακτηριστικ�, ταιρι�ζουν –αν και με διαφορετικ� κ�νητρα- τ�σο οι σκ�πιμες στρεβλ�σεις της λειτουργ�ας και της φ�σης των ιδε�ν �σο και οι επιπ�λαιες ριζοσπαστικ�ς παρουσι�σεις και εφαρμογ�ς τους. Ειδικ� η φ�ση της ελευθερ�ας ε�ναι πολ� μακρ�ν της αφελο�ς και αν�ητης «ελευθερ�ας» αυτο� του ε�δους.

2.- Απ� το �λλο μ�ρος θα �πρεπε να διευκριν�σουμε με κ�θε ειλικρ�νεια �τι η �δια η προσπ�θεια για επ�τευξη μεγ�λου οικονομικο� μεγ�θους ε�ναι οντολογικ� κ�τι το περιττ� και η περιττ�τητα ε�ναι π�ντοτε επιβλαβ�ς, �χι μ�νον για την φιλοσοφικ� ολοκλ�ρωση, αλλ� και για το πεδ�ο της πρ�ξης, επειδ� η πρ�ξη κυβερν�ται και καθορ�ζεται σε μεγ�λο βαθμ� απ� το ψυχολογικ� γ�γνεσθαι και �χι απ� την καθαρ� λογικ�. Η λεγ�μενη οικονομικ� «φο�σκα» ε�ναι αποτ�λεσμα περιττ�τητας και �χι λογικ�ς.

3.- Επ�σης το αυτον�ητο ε�ναι �τι απ�ναντι σε τ�τοια μεγ�θη ο �νθρωπος ε�τε ως �τομο ε�τε ως ομ�δα δεν �χει καμμ�α δ�ναμη ανταγωνισμο�. Ο ανταγωνισμ�ς που φαντ�ζονται οι �νθρωποι δεν υπ�ρχει πραγματικ�, αφο� �λες οι συνθ�κες �χουν ορισθε� απ� ισχυρο�ς οικονομικο�ς παρ�γοντες, και μ�νον σε �να μικροκοινωνικ� επ�πεδο αν�ξιο λ�γου μπορε� να λειτουργ�σει. Επ�σης υπ�ρχει ανταγωνισμ�ς στα υψηλ� κλιμ�κια κεφαλα�ου, αλλ� αυτ� και π�λι δεν επηρε�ζει πραγματικ� τον μ�σο πολ�τη.

4.-Επ�σης θα �πρεπε να σημει�σουμε εδ� �τι η �δια η «δημοκρατικ�» διαδικασ�α εκλογ�ς των αντιπροσ�πων του λαο� για τη διακυβ�ρνηση απαιτε� μεταξ� �λλων σημαντικ� χρηματικ� ποσ� για την προβολ� των υποψηφ�ων, πρ�γμα που αναδεικν�ει την εξ�ρτηση της �διας της πολιτικ�ς απ� το χρ�μα και τους φορε�ς του.

Αυτ� η εξ�ρτηση της πολιτικ�ς απ� το χρ�μα, μαζ� με την νοητικ� ασ�φεια των εξαγγελλ�μενων αρχ�ν, τ�σο στην εκλογ� �σο και στη διακυβ�ρνηση ε�ναι προφαν�ς παγκ�σμια και μας οδηγε� αναπ�φευκτα στο συμπ�ρασμα �τι η οικονομ�α ε�ναι μ�α τ�ταρτη εξουσ�α, πλην των επισ�μων τρι�ν, η οπο�α διαπερν�ει �λους τους τομε�ς της επιχειρηματικ�τητας και ζω�ς, ε�ναι ανεπ�σημη αλλ� de facto ισχυρ�τερη και υπερκε�μενη των �λλων –�χι επειδ� το ε�πε ο Μαρξ � �ποιος �λλος στοχαστ�ς, αλλ� επειδ� αποδεικν�εται στην πρ�ξη �τι �τσι ε�ναι. Για λ�γους θεωρητικο�ς και μ�νον θα πρ�πει να αποσαφην�σουμε εδ� �τι ο πλο�τος μεν αποτελε� σ�μερα παρ�γοντα εξουσ�ας, αλλ� στο μ�λλον �νας αντ�στοιχος παρ�γοντας εξουσ�ας και δ�ναμης θα μπορο�σε να ε�ναι διαφορετικ�ς και περισσ�τερο «�υλος». Εξ�λλου και η �δια η οικονομ�α χρησιμοπο�ησε τελευτα�α �λο και πιο �υλα οικονομικ� εργαλε�α.

Ωστ�σο θεωρο�με �τι �λοι οι παρ�γοντες εξουσ�ας και δ�ναμης εμπ�πτουν σε μ�α υπ� «ευρε�α �ννοια οικονομ�α» που �χει ως χαρακτηριστικ� της την �λλειψη επ�ρκειας για �λους –και η �δια η εξουσ�α ε�ναι π�ντοτε για λ�γους, ακ�μη και �ταν δεν στηρ�ζεται στο χρ�μα. Θεωρο�με δηλαδ� �τι υπ�ρχει �νας ν�μος οικονομ�ας σχετικ�ς με ο,τιδ�ποτε βρ�σκεται σε στεν�τητα και σε αυτ�ν εμπ�πτει και η ανθρ�πινη επιθυμ�α, που π�ντοτε στρ�φεται σε αυτ� που δεν κατ�χει και δεν ε�ναι αρκετ� για �λους. Εξ�λλου και η τ�ση υπεροχ�ς αποσκοπε� ακριβ�ς σε αυτ�: να κατ�χει κ�τι που δεν μπορο�ν να κατ�χουν �λοι. Αυτ� συνιστ� τον κ�σμο της αν�γκης ε�τε η αν�γκη ε�ναι πραγματικ� ε�τε φαντασιακ�.

(Β)Αυτ� �λη η κατ�σταση της στρ�βλωσης της οικονομ�ας και της μετατροπ�ς της σε ισχ� και εξουσ�α δεν μπορε� παρ� να επηρε�ζει το οικονομικ�, πολιτικ� και κοινωνικ� πεδ�ο.

1.-Η επιρρο� της οικονομ�ας με το δ�γμα της «συνεχο�ς» αν�πτυξης και επομ�νως της συνεχο�ς καταν�λωσης οδ�γησε σε εξ�ντληση των φυσικ�ν π�ρων (και δεν μιλ�με για την κλιματικ� αλλαγ�, το α�τιο της οπο�ας ε�ναι αμφισβητο�μενο απ� ορισμ�νους). Το αποτ�λεσμα αυτ�ς της εξ�ντλησης ε�ναι φανερ� και οδηγε� �χι μ�νον σε σημαντικ� επιδε�νωση το βιοτικ� επ�πεδο των ανθρ�πων οπουδ�ποτε στον κ�σμο λ�γω της εξ�ντλησης των νερ�ν, της βιοποικιλ�τητας, της υγιειν�τητας της διαβ�ωσης, αλλ� στρεβλ�νει περαιτ�ρω και την οικονομ�α.

Αξ�ζει να αναφ�ρουμε σε αυτ� το σημε�ο �να απ�σπασμα απ� ομιλ�α του Αρχιεπισκ�που του Καντ�ρμπουρυ στις 7/3/2009, με προηγο�μενη αναφορ� του σε δ�ο συγγραφε�ς μεταξ� των οπο�ων του γνωστο� οικολ�γου-συγγραφ�α Jonathon Porritt, σχετικ� με το θ�μα: «Χρει�ζεται να υπ�ρχει μ�α ρωμαλ�α αντ�κρουση κ�θε ιδ�ας �τι τα περιβαλλοντικ� προβλ�ματα ε�ναι κατ� κ�ποιο τρ�πο �να παρ�πλευρο ζ�τημα � ακ�μη και πολυτ�λεια μ�σα σε μ�α περ�οδο οικονομικ�ς π�εσης∙ τα περιβαλλοντικ� θ�ματα συνδ�ονται �ρρηκτα με τα οικονομικ�»[ii].

Η στρ�βλωση αυτ� της οικονομ�ας εμφαν�ζεται με απλ� συλλογισμ�:

α)Αν το δ�γμα της συνεχο�ς αν�πτυξης συνεχιστε�, τ�τε, λαμβανομ�νου υπ�ψη �τι και �λλες χ�ρες αρχ�ζουν να λειτουργο�ν �μοια με τη Δ�ση, �πως η Κ�να, τ�τε η παραπ�νω καταστροφ� θα επιταχυνθε� ραγδα�α. Αν �μως το δ�γμα αλλ�ξει, τ�τε, για να διατηρηθε� ο πλο�τος στα χ�ρια αυτ�ν που τον κατ�χουν, θα πρ�πει να περιπ�σουν σε κατ�σταση αν�χειας οι υπ�λοιποι με απρ�βλεπτες συν�πειες.

β)Αν λ�βουμε υπ�ψη �τι υπ�ρχει μ�α τ�ση για συνεχ� επ�νδυση του κατεχομ�νου χρ�ματος –του οπο�ου η ποσ�τητα φυσικ� δεν αντιστοιχε� στην πραγματικ� οικονομ�α, συν�σταται περισσ�τερο σε ιδεατ� παιχν�δια με τις προσδοκ�ες για πλο�το- θα πρ�πει να αναρωτηθε� κανε�ς σε τι πρ�κειται να επενδυθο�ν πλ�ον αυτ� τα χρ�ματα στην περ�πτωση της εξ�ντλησης των φυσικ�ν π�ρων και των εισοδημ�των; Απομ�νουν τα ε�δη βασικ�ς αν�γκης και οι �διοι οι �νθρωποι, που �σως �τσι να προετοιμ�ζονται για μ�α ν�α δουλε�α.

2)Σε μ�α τ�τοια κατ�σταση ε�ναι σ�γουρο �τι θα απειληθο�ν πολεμικ�ς συρρ�ξεις –�σως �χι μ�νον περιφερειακ�ς, μια και �δη οι χ�ρες του βορρ� ερ�ζουν για το ποια θα ελ�γχει το π�ρασμα της Αρκτικ�ς μετ� απ� το λει�σιμο των π�γων. Τ�ση ε�ναι η ανοησ�α των κατ� τα �λλα σοβαροφαν�ν ανθρ�πων που, αντ� να τρομ�ζουν με αυτ� την παγκ�σμια αλλαγ� περιβαλλοντικ�ν ισορροπι�ν, θεωρο�ν �τι η αλλαγ� θα συνεχιστε� τ�σο ομαλ� (�σο η επιθυμ�α και η εξαιρετικ� τους �γνοια φαντασι�νεται) �στε να �λθει η ημ�ρα που θα αποκομ�σουν οφ�λη. Αλλ� η φ�ση δεν συμμορφ�νεται με τις επιθυμ�ες και τις ειδεχθε�ς �γνοιες των ανθρ�πων. Σε αυτ� το σημε�ο μπορο�με να αναφ�ρουμε δ�ο εδ�φια του μεγ�λου αμερικανο� στοχαστ� Ραλφ �μερσον[iii]: «Οι κινητ�ριες δυν�μεις του ανθρ�που στηρ�ζονται στην υπ�θεση για τη διαχρονικ�τητα της φ�σης», πρ�γμα που φανερ� ξεχ�στηκε στα παιχν�δια της εξουσ�ας και της καλοπ�ρασης �λων ανεξαιρ�τως. Επ�σης «…(ο �νθρωπος) επενεργε� στον κ�σμο μ�νον με τη ν�ησ� του. Ζει μ�σα σ’ αυτ�ν και κυριαρχε� π�νω σ’ αυτ�ν με ελ�χιστη φρ�νηση…. Και �τσι το μυαλ� του αποκτην�νεται και γ�νεται �νας εγωιστ�ς πρωτ�γονος».

Αν ο �μερσον �λεγε τ�τε αυτ�, �ραγε τι θα �λεγε σ�μερα; Ο Πο�τιν πρ�σμενε �τι η κλιματικ� αλλαγ� θα μεταβ�λει τις παγωμ�νες περιοχ�ς της χ�ρας του σε καλλιεργ�σιμες[iv]. Εφ�τος π�ρε μ�α πρ�τη γε�ση για το τι σημα�νει κα�σωνας. Και αν κ�ποτε πρ�κειται π.χ. η Σιβηρ�α να γ�νει οπωρ�νας, αυτ� δεν πρ�κειται να γ�νει �σο �λοι αυτο� οι πολιτικο� ζουν και �σως τ�τε στη Σιβηρ�α να κατοικο�ν �λλοι λαο�. Ο Καναδ�ς κ�νει περιπολ�ες με το πολεμικ� του ναυτικ� στην Αρκτικ� περιοχ� προβ�λλοντας δικαι�ματα εκμετ�λλευσης. Οι ΗΠΑ, η Δαν�α και η Νορβηγ�α ε�ναι επ�σης �τοιμες για διεκδ�κηση. Η δε Γαλλ�α εμμ�σως συνδ�εται με �λη αυτ� το εγχε�ρημα βοηθ�ντας τεχνικ� τη Νορβηγ�α και τη Ρωσσ�α για την �ντληση αερ�ου απ� την Αρκτικ�.

Ο κ�σμος τελικ� μοι�ζει με �να απ�ραντο θηριοτροφε�ο, �που δεν ακο�γονται οι φων�ς της λογικ�ς και της καταν�ησης. Και το πρ�βλημα ε�ναι �τι δεν υπ�ρχουν θηριοδαμαστ�ς, επομ�νως ο �νθρωπος πρ�πει να αυτοδαμασθε�. �πως φα�νεται οι αλλαγ�ς του κ�σμου στη δι�ρκεια της ιστορ�ας δεν διδ�σκουν για το �τι δεν υπ�ρχει αληθιν� μονιμ�τητα αγαθ�ν και εξουσ�ας.

Αντ� �λης αυτ�ς της επιπ�λαιης αντ�δρασης θα �πρεπε να συζητ�σουν σοβαρ� για το μ�λλον του πλαν�τη και να μει�σουν στο ελ�χιστο � να εξαφαν�σουν με αποδε�ξεις καλ�ς θ�λησης �λοι ανεξαιρ�τως τις στρατηγικ�ς ισχ�ος, �στε να υπ�ρξει μ�α εξομ�λυνση των οικονομικ�ν διαφορ�ν αν�μεσα στα κρ�τη. Αυτ� η εξομ�λυνση ε�ναι απαρα�τητη, γιατ� αλλοι�ς δεν ε�ναι δυνατ�ν να απαιτε�ται απ� τον επα�τη να παραμε�νει επα�της �στε κ�ποιος �λλος να ζει �νετα. Αυτ� φυσικ� σημα�νει τρ�πον τιν� διανομ� του πλο�του, κ�ποιον σημαντικ� μερισμ�, αλλ� χωρ�ς αυτ�ν πλ�ον η σ�γκρουση θα ε�ναι ανηλε�ς. Και μπορε� οι οικονομικο� π�ροι να υστερο�ν, �μως τα �πλα ε�ναι επαρκ�στατα για μια μεγ�λη καταστροφ�.

3)Φυσικ� δεν ε�ναι μ�νον οι πολεμικ�ς διακρατικ�ς συρρ�ξεις που απειλο�ν τον κ�σμο, αλλ� και οι συγκρο�σεις στο εσωτερικ� των κρατ�ν. Δεν �χει σημασ�α π�ς θα τις ονομ�σει κανε�ς –ταξικ�ς � �χι- σημασ�α �χει �τι δεν γνωρ�ζει κανε�ς π�ς θα εκραγε� υπ� μεγ�λη π�εση το απ�θεμα του φ�βου, της μειονεξ�ας, της καταπιεσμ�νης επιθυμ�ας, της αν�γκης, του φθ�νου, της οργ�ς. Μ�λιστα θα πρ�πει να θεωρε�ται σ�γουρο �τι η μεγ�λη συμπ�εση δεν οδηγε� κατ’ αν�γκην σε λογικ�ς και πρ�σφορες για την αν�γκη αντιδρ�σεις, αλλ� συχν� οδηγε� σε εκτον�σεις καταστροφικ�ς. Και κ�θε ε�δους σ�γκρουση που ξεφε�γει απ� τη λογικ� βλ�πτει τον πολιτισμ� –αυτ�ν που �χουμε με τη βο�θεια μεγ�λων ιστορικ�ν μορφ�ν, τις οπο�ες �χουμε ξεχ�σει θ�λοντας να διατηρ�σουμε την αυταπ�τη �τι �λο αυτ� το οικοδ�μημα πολιτισμο� ε�ναι ε�τε δικ� μας δημιο�ργημα ε�τε αυτον�ητο –που δεν ε�ναι!

4)Οι πολιτικο�, με τον τρ�πο της οικονομικ�ς αν�πτυξης ως «φο�σκας» και με τους συνεχε�ς δανεισμο�ς δεν πρ�κειται να οδηγ�σουν τις χ�ρες τους σε κ�ποια αυτ�ρκεια. Αποκρ�πτουν τα α�τια της πραγματικ�τητας απ� τις κοινων�ες, για να διατηρο�ν τις θ�σεις τους. Μ�α διαφορετικ� οικονομικ� αν�πτυξη θα απαιτο�σε σ�μπραξη �λης της κοινων�ας. Δεν μιλ�με για ιδεολογικ�ς προσκολλ�σεις, αλλ� για απλ� προσαρμογ� στην αν�γκη. Και �πως λ�ει ο Αρχιεπ�σκοπος του Καντ�ρμπουρυ, αναφερ�μενος στον �γκριτο καθηγητ� νομικ�ς και σ�μβουλο πολλ�ν κυβερν�σεων των ΗΠΑ Φ�λιπ Μπ�μπιτ «…�λο και περισσ�τερο μ�α κυβ�ρνηση στηρ�ζει τη νομιμ�τητ� της στην ικαν�τητ� της να ικανοποιε� τις απαιτ�σεις των καταναλωτ�ν και να μεγιστοποιε� τις επιλογ�ς τους –στην ικαν�τητ� της να αναβ�λλει � να συγκαλ�πτει το στοιχε�ο του ανεξ�λεγκτου…»[v]. Να σημει�σουμε και π�λι εδ� �τι η αναφορ� σε απ�ψεις δεν σημα�νει �τι αποδεχ�μαστε το σ�νολο των θ�σεων αυτ�ν που τις εκφρ�ζουν, αλλ� την αξ�α των περιορισμ�νων και συγκεκριμ�νων αυτ�ν απ�ψεων.

5)Η �λη αυτ� οικονομικ� κατ�σταση θα οδηγ�σει σε εθνικισμο�ς, γιατ� οι λαο� θα προσπαθ�σουν να επιρρ�ψουν σε �λλους λαο�ς την ευθ�νη και να γ�νουν κ�πως αυτ�ρκεις. Η αυτ�ρκεια �μως –αν και δεν ε�ναι αρνητικ� καθαυτ�- ωστ�σο �ταν επιχειρε�ται σε συνθ�κες οργ�ς και φ�βου οδηγε� σε εθνικισμο�ς. Ωστ�σο δεν θα μπορο�σε κανε�ς να αποκλε�σει και το ενδεχ�μενο σε μ�α μεγ�λη κρ�ση οικονομικ� και περιβαλλοντικ� (που συνδ�ονται �ρρηκτα) και στρατιωτικ� να �χουμε και απ�λεια εθνοτικ�ν χαρακτηριστικ�ν λ�γω πιθαν�ν απρ�βλεπτων και ριζικ�ν αλλαγ�ν στην κοινωνικ� συνοχ� και στην αν�γκη μετακ�νησης.

6)Οι κοινων�ες θα συμπιεστο�ν λ�γω της ανεργ�ας, της �λλειψης π�ρων και αγαθ�ν, με αποτ�λεσμα τα προβλ�ματα των ανθρ�πινων σχ�σεων να ενταθο�ν. Αυτ� επ�σης βλ�πτει την κοινωνικ� συνοχ�.

7)Σε τ�τοιες συνθ�κες β�βαια η δημοκρατ�α υπ� την �ννοια που την γνωρ�ζουμε (που δεν ε�ναι β�βαια πραγματικ� δημοκρατ�α, αλλ� ωστ�σο καλ�τερη απ� τον πολιτικ� και κοινωνικ� ολοκληρωτισμ�) δεν θα μπορε� να υπ�ρξει. Ο κοινοβουλευτισμ�ς απαιτε� και κ�ποια οικονομικ� ευστ�θεια και ευμ�ρεια για να λειτουργ�σει. Η μεγ�λη ανισ�τητα δεν εγγυ�ται τον κοινοβουλευτισμ�, αλλ� εξ ορισμο� ο�τε τη δημοκρατ�α ως ποι�τητα επιλογ�ν ασχ�τως απ� οργ�νωση. Εκτ�ς και αν υπ�ρξουν κατ’ εξα�ρεση εκπλ�ξεις.

8) Σε αυτ� το τοπ�ο της σχ�σης της εξουσ�ας με τον κ�σμο (ανθρ�πινο και μη) τα σεν�ρια μπορο�ν �χουν πολλ�ς εκδοχ�ς, αλλ� συνοψιστικ� θα μπορο�σε να σκεφθε� κανε�ς �τι:

Η κρ�ση δεν μπορε� παρ� να �χει πολυμορφ�α, επειδ� το παγκ�σμιο περιβ�λλον ε�ναι πολ�πλοκο και οι συντρ�χοντες παρ�γοντες πολ� σ�νθετοι. Οι συγκρο�σεις ε�ναι αναπ�φευκτες και αυτο� που �χουν τη δ�ναμη θα σκεφθο�ν τρ�πους να διαφ�γουν της κρ�σης με τις λιγ�τερες απ�λειες.

Θα μπορο�σε να χρησιμοποιηθε� το μοντ�λο της �υλης εκτ�νωσης που λ�γεται εθνικισμ�ς � θρησκευτικ�ς φονταμενταλισμ�ς.

Επ�σης �πως δημιο�ργησαν �υλα και πολ�πλοκα οικονομικ� εργαλε�α για προσπορισμ� κ�ρδους, �τσι θα σκεφθο�ν και �υλες διεξ�δους για την συμπιεσμ�νη συνε�δηση του ανθρ�που σε κρ�ση. Εξ�λλου �να παρ�μοιο εγχε�ρημα �ταν και η δημιουργ�α του δυτικο� μοντ�λου ζω�ς. �μως αυτ� το μοντ�λο τ�ρα θα δημιουργ�σει πρ�βλημα, επειδ� �ταν εστιασμ�νο επ�νω ακριβ�ς στην καταναλωτικ�τητα και κατοχ� αγαθ�ν που τ�ρα πλ�ττεται. Μ�α πιθαν� δι�ξοδος θα �ταν η χρ�ση μιας ψευδο�ς ομαδικ�τητας, �που θα γ�νεται εκτ�νωση και απ�σβεση των υλικ�ν επιθυμι�ν μ�σω συγκερασμο� τους με δ�θεν αξ�ες –εκτ�ς απ� τις παραπ�νω. �μως αυτ�ς οι αξ�ες αναπ�φευκτα θα ε�ναι αν�ξιες λ�γου, ο�τε καν δευτερε�ουσες σε σχ�ση με τις αληθιν�ς και θεμελι�δεις αξ�ες, �μως για τον αδραν� μαζικ� �νθρωπο �σως αποδειχθο�ν αρκετ�ς. Μ�α τ�τοια προσπ�θεια �δη �χει γ�νει με τη καλλι�ργεια της α�σθησης των εργαζομ�νων �τι ταυτ�ζονται με τις εταιρε�ες �που εργ�ζονται. Αυτ� ε�ναι �να κεντρικ� σημε�ο του μ�νατζμεντ στον τομ�α διο�κησης και διασφ�λισης ποι�τητας (Total quality management).

Ε�ναι �να ψυχολογικ� παιχν�δι που θα ενταθε� με τον καιρ� και θα π�ρει δι�φορες μορφ�ς, δεδομ�νου �τι τα μ�ρη της ανθρωπ�τητας βρ�σκονται σε μεγαλ�τερη επαφ� μεταξ� τους σ�μερα απ� �,τι στο παρελθ�ν και η ομαδικ�τητα ε�ναι αναδυ�μενη. �μως η ομαδικ�τητα μπορε� να εξελιχθε� σε με�ζονα καταστροφ� της ανθρωπ�τητας, αν οι ομ�δες περισυλλ�ξουν μ�σα τους �λο τον ατομισμ� και την επιθετικ�τητα των μελ�ν τους, που θα καταξι�νονται μ�σα απ� την ομαδικ� δ�ναμη εν�ντια σε �λλους (γιατ� αυτ� θα ε�ναι η χρ�ση που θα της γ�νει). Τ�τε γ�νονται πολ� ισχυρ�ς, αλλ� δεν διαφ�ρουν σε τ�ποτε απ� τον ατομιστ� �νθρωπο με την μικρ�τερη δ�ναμη. Αυτ� χρει�ζεται επε�γουσα και ιδια�τερη προσοχ�, γιατ� η ομαδικ�τητα ε�ναι �λλη μ�α �ννοια που απαιτε� διευκρ�νιση σε β�θος, �στε ο �νθρωπος να μη συγκινε�ται με αν�ητα και στρεβλωμ�να πρ�τυπα. Ο εθνικισμ�ς με την αρνητικ� �ννοια υπ�ρξε �να τ�τοιο πρ�τυπο. Η οικογ�νεια σε κ�ποιο βαθμ� μερικ�ς φορ�ς εκφρ�ζει �να παρ�μοιο πρ�τυπο (οικογενειοκρατ�α, χωριστ�τητα, νεποτισμ�) –παρ� την �κρα αναγκαι�τητ� της.

Υπ�ρχουν β�βαια και καλ�ς �ψεις, αλλ� αυτ� τη στιγμ� δεν γνωρ�ζουμε αν το μ�τρο της καταν�ησης του ανθρ�που γι’ αυτ�ς επαρκε� για να αντιμετωπ�σει την κρ�ση. Το β�βαιο ε�ναι �τι θα απαιτηθε� επειγ�ντως επαναπροσδιορισμ�ς σε β�θος των αξι�ν της ζω�ς, αλλοι�ς τη θ�ση τους θα π�ρουν στρεβλ�ς παρουσι�σεις τους. Η ζω� �πως και η φ�ση δεν αν�χονται κεν�.

Η ομαδικ�τητα �χει αρχικ� �υλη φ�ση, ε�ναι γεγον�ς της συνε�δησης, �μως η φ�ση της δεν μπορε� να ε�ναι οποιουδ�ποτε ε�δους φαντασ�ωση αξ�ας � εναντ�ωση ο�τε μπορε� να μεταβ�λει μ�α περιορισμ�νη ομαδικ�τητα σε �ρνηση της ολ�τητας, αλλοι�ς θα πρ�κειται για �να μετασχηματισμ� της ατομικ�τητας σε σ�νολο πολλ�ν ατομικοτ�των που θα συμπεριφ�ρεται ατομιστικ�. Η βασικ� σ�λληψη ε�ναι �μοια με του παρελθ�ντος, το ζ�τημα ε�ναι τι μορφ�ς θα π�ρει στις σημεριν�ς συνθ�κες.

�μως �λες οι πρ�σφορες για την κρ�ση λ�σεις περν�νε αναγκαστικ� απ� την ανθρ�πινη συνε�δηση και την εξ�λιξ� της και αυτ� τ� τελευτα�α ε�ναι �ννοιες που ο λεγ�μενος «ρεαλισμ�ς», με τον ανταγωνισμ� και την κυριαρχ�α του, ε�ναι αδ�νατον να δεχθε� ως σοβαρ�ς αν αναφ�ρονται σε �ναν καλ�τερο κ�σμο, αλλ� ωστ�σο χρησιμοποιο�ν τη συνε�δηση με αντ�στροφη, κυνικ� κατε�θυνση. Η γοητε�α της παροδικ�ς ισχ�ος ε�ναι �να φ�ντασμα που ελ�γχει την ανθρ�πινη σκ�ψη με την ελπ�δα της μονιμ�τητας και το κ�ρος της ικαν�τητας για �λεγχο και καταστροφ�. Επ�σης δημιουργε� τη φαντασ�ωση ανωτερ�τητας �τι η ισχ�ς ε�ναι π�ραν απ� τις ψυχολογικ�ς περιπλοκ�ς των «κοιν�ν» ανθρ�πων, γιατ� θεωρε� ως ψυχολογ�α μ�νον το συνα�σθημα, εν� ψυχολογικ� φαιν�μενο ε�ναι και η απουσ�α συναισθ�ματος, η �παρξη επιθυμ�ας και �λα τα φαιν�μενα της συνε�δησης. Μ�λιστα στην εξουσιαστικ�τητα αυτ� εντε�νονται τ�σο, �στε ο �νθρωπος αποκ�πτεται απ� την υποκειμενικ�τητα του περιβ�λλοντος και το αντιμετωπ�ζει μ�νον ως αντικε�μενο, με αποτ�λεσμα να μην μπορε� να διαβλ�ψει τον αστ�θμητο παρ�γοντα της υποκειμενικ�τητας των �λλων. �τσι π�σανε ολ�κληρες αυτοκρατορ�ες –αλλ� η εξουσ�α δεν καταλαβα�νει. Δυστυχ�ς ο�τε οι υπ�λοιποι �νθρωποι θ�λουν να καταλ�βουν, αν και θα αναγκαστο�ν.

Η οικονομ�α τελικ� ε�ναι ο καθρ�φτης των ανθρ�πινων σχ�σεων τ�σο με τον εαυτ� �σο και με τους �λλους ανθρ�πους και με το μη ανθρ�πινο περιβ�λλον. Το βιβλικ� «κατακυριε�σατε» τη γη ερμηνε�θηκε �χι ως μ�α προσφορ� βελτ�ωσης στο πρωτ�γονο περιβ�λλον, αλλ� ως μ�α αντικειμενικοπο�ησ� του για ανηλε� χρ�ση. Το �διο συν�βη και με το χρ�μα. Αυτ� δεν ε�ναι �σχετα μεταξ� τους, αλλ� αποτελο�ν το ψυχολογικ� και ερμηνευτικ� υπ�βαθρο των επιλογ�ν μας.   

[i] Λ�ο Τσε, Τα� Τε Κινγκ, Το βιβλ�ο του Λ�γου και της Φ�σης, εκδ. Σμ�λη, μεταφρ. Γ.Αλεξ�κης, σελ.66.

[ii] Ρ�ουαν Γου�λιαμς, Αρχιεπ�σκοπος του Καντ�ρμπουρυ, Ηθικ�, οικονομικ� θεωρ�α και παγκ�σμια δικαιοσ�νη, περιοδικ� Σ�ναξη, τε�χος 114- Η οικονομ�α σε κρ�ση, σελ.35

[iii] Ρ�λφ �μερσον, Η Φ�ση, εκδ. το Ποντ�κι, μεταφρ. Ε.Παπαντων�ου, σελ.73 και 105.

[iv] http://www.abc.net.au/science/news/stories/2007/1887303.htm The winners and losers of climate change, Alister Doyle, Reuters, Monday, 2 April 2007.

v] Ρ�ουαν Γου�λιαμς, Αρχιεπ�σκοπος του Καντ�ρμπουρυ, Ηθικ�, οικονομικ� θεωρ�α και παγκ�σμια δικαιοσ�νη, περιοδικ� Σ�ναξη, τε�χος 114- Η οικονομ�α σε κρ�ση, σελ. 28.

Η Ιω�ννα Μουτσοπο�λου ε�ναι Δικηγ�ρος, μ�λος της Γραμματε�ας της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ. �χει κ�νει μεταπτυχιακ� σεμιν�ρια για διοικητικ� δ�καιο και εκπα�δευση στο Συμβο�λιο της Επικρατε�ας και την Π.Α.Τ.Ε.Σ. ΣΕΛΕΤΕ. Ε�ναι μ�λος του τμ�ματος νομικ�ς υποστ�ριξης του Εθνικο� Συμβουλ�ου για τους πρ�σφυγες , υπ� την αιγ�δα της �πατης Αρμοστε�ας του ΟΗΕ και μ�λος  της "Ελληνικ�ς Εταιρε�ας Δικα�ου του Περιβ�λλοντος"