������������ ��������� ��� � ���������� ��� ������

��� ��������� �.� ������� ��� �.� ����������

Τεχνολογικ�ς εξελ�ξεις και η Δημοκρατ�α στο μ�λλον[1]

        Γεωργ�ου Κ. Μπ�τρου                      Αναστ�σιου .Δ. Καραγι�ννη          

       Ομ�τιμου Καθηγητ�                            Καθηγητ�                

Οικονομικ� Πανεπιστ�μιο Αθην�ν            Πανεπιστ�μιο Πειραι�ς 

  Απρ�λιος 2010
 

Στην αρχα�α Αθ�να οι αποστ�σεις που ε�χαν να διαν�σουν οι πολ�τες για να π�ρουν μ�ρος στις συνελε�σεις της Εκκλησ�ας του Δ�μου δεν �ταν μικρ�ς. Η απ�σταση απ� τον Πειραι� στην Αθ�να ε�ναι περ�που 13 χιλι�μετρα και για φθ�σει κ�ποιος στους πρ�ποδες της Ακρ�πολης θα χρειαζ�ταν να ταξιδ�ψει �λο τo προηγο�μενο πρωιν�, εν� για την συμμετοχ� του θα λ�μβανε δ�ο οβολο�ς που αντιστοιχο�σαν σε μισ� μεροκ�ματο. Εντο�τοις, παρ� τις αντ�ξοες συνθ�κες στην μετακ�νηση, οι υπ�ρχουσες πηγ�ς βεβαι�νουν �τι οι Αθηνα�οι δεν φε�δονταν προσωπικ�ν θυσι�ν για να ασκ�σουν τα δικαι�ματ� τους στην διακυβ�ρνηση της π�λης τους. Αισθ�νονταν πρ�τα πολ�τες και μετ� ιδι�τες και το θεωρο�σαν τιμ� τους να συμμετ�χουν �στω και ε�ν επρ�κειτο να ταξιδ�ψουν απ� μακρι�. Επ�σης, οι Αθηνα�οι �σαν λ�γοι, μιλο�σαν την �δια γλ�σσα, και ε�χαν κοιν� �θη και �θιμα. Οπ�τε η  δυνατ�τητ� να συναθρο�ζονται, να επικοινωνο�ν και να κυβερνο�ν τους εαυτο�ς τους σε �λες τις δημ�σιες υποθ�σεις διευκολυν�ταν σημαντικ�.

Αλλ� �ταν πολλο�ς αι�νες αργ�τερα το ενδιαφ�ρον των πολιτ�ν για την δημοκρατ�α αναζωπυρ�θηκε, η αρχα�α Αθηνα�κ� μορφ� της �ταν αν�φικτη, ιδια�τερα σε χ�ρες εδαφικ� αχανε�ς και με ετερογεν� πληθυσμ� εκατομμυρ�ων ανθρ�πων. Και το�το γιατ� η συμμετοχ� στις αποφ�σεις απαιτο�σε αφεν�ς συχν�ς μετακιν�σεις, οι οπο�ες �ταν εξαιρετικ� δ�σκολες με τα γνωστ� τ�τε μεταφορικ� μ�σα, αφετ�ρου οι συνθ�κες συν�θροισης και επικοινων�ας τ�σο πολλ�ν ανθρ�πων, οι οπο�οι μιλο�σαν διαφορετικ�ς γλ�σσες και ε�χαν διαφορετικ�ς αξ�ες, �ταν εντελ�ς απαγορευτικ�ς. Για παρ�δειγμα, �ταν τον 18^ο αι�να τ�θηκαν τα θεμ�λια του πολιτε�ματος της Αμερικανικ�ς ομοσπονδ�ας, οι ΗΠΑ εκτε�νονταν απ� τον Ατλαντικ� ωκεαν� στην Ανατολ�  μ�χρι τον Ειρηνικ� ωκεαν� στην Δ�ση και απ� τον κ�λπο του Μεξικο� στο Ν�το μ�χρι τις μεγ�λες λ�μνες στον Βορρ�. Ο δε πληθυσμ�ς τους, εκτ�ς του �τι ανερχ�ταν σε δεκ�δες εκατομμ�ρια, αποτελε�το απ� γηγενε�ς και μεταν�στες απ� πολλ�ς χ�ρες του παλαιο� κ�σμου, οι οπο�οι μιλο�σαν διαφορετικ�ς γλ�σσες, π�στευαν σε διαφορετικ� θρησκευτικ� δ�γματα, και ο τρ�πος της ζω�ς τους χαρακτηριζ�ταν απ� διαφορετικ� �θη και �θιμα. Αναγκαστικ� συνεπ�ς η �μμεση � αντιπροσωπευτικ�  δημοκρατ�α που υιοθ�τησαν �ταν η μ�νη εφικτ�.

�κτοτε, �μως, χ�ρις στις επαναστατικ�ς τεχνολογικ�ς εξελ�ξεις που �λαβαν χ�ρα, ο �νας μετ� τον �λλον οι περιορισμο� που αναφ�ρθηκαν πιο π�νω χαλ�ρωσαν η/και �χουν εκλε�ψει παντελ�ς. Στις μετακιν�σεις την ιππ�λατη �μαξα διαδ�χθηκε αρχικ� ο σιδηρ�δρομος. Αργ�τερα αυτ� το μ�σο �χασε την κυριαρχ�α του στην μεταφορ� επιβατ�ν λ�γω της δι�δοσης του αυτοκιν�του και πιο πρ�σφατα του αεροπλ�νου. Στις επικοινων�ες τον ιππ�λατο ταχυδρ�μο αντικατ�στησε πρ�τα ο τηλ�γραφος, ο οπο�ος περιθωριοποι�θηκε σταδιακ� απ� την εξ�πλωση των επ�γειων τηλεπικοινωνιακ�ν δικτ�ων. Τα εν λ�γω δ�κτυα στην συν�χεια μετετρ�πησαν απ� αναλογικ� σε ψηφιακ� και διασυνδ�θηκαν με ασ�ρματα δ�κτυα, τα οπο�α επ�τρεψαν τις δ�ο τελευτα�ες δεκαετ�ες την εμφ�νιση και γενικευμ�νη χρ�ση των κινητ�ν τηλεπικοινωνι�ν. Τ�λος, με την ανακ�λυψη της οπτικ�ς �νας και την προ�ο�σα αντικατ�σταση του χαλκο� που χρησιμοποιε�ται ως μ�σο μεταφορ�ς των σημ�των στα σταθερ� δ�κτυα �χουν επιτευχθε� ταχ�τητες μετ�δοσης οι οπο�ες �ταν αδιαν�ητες πριν λ�γα χρ�νια. Αυτ� ε�ναι ακριβ�ς το σημε�ο στο οπο�ο βρισκ�μαστε σ�μερα. Οι αποστ�σεις �χουν εκμηδενιστε� και ο οποιοσδ�ποτε μπορε� να επικοινωνε� κατ� βο�ληση με τον οποιονδ�ποτε απανταχο� της γης χωρ�ς να χρει�ζεται να μετακινηθε� απ� τον χ�ρο που μ�νει και εργ�ζεται. 

Παρ�λληλα, εν� οι τηλεπικοινων�ες εξελ�σσονταν με θεαματικ� β�ματα, �νας �λλος κλ�δος, αυτ�ς της πληροφορικ�ς, αναδ�θηκε και αναπτ�χθηκε μεταπολεμικ� χ�ρις σε μια σειρ� σημαντικ�ν ανακαλ�ψεων στις φυσικ�ς, μαθηματικ�ς, και προγραμματιστικ�ς επιστ�μες. Ο ηλεκτρονικ�ς υπολογιστ�ς, ο οπο�ος �ταν αρχικ� αποκλειστικ� υπολογιστικ� μ�σο των επιστημ�νων και των επιχειρ�σεων μετατρ�πηκε σε δι�στημα λ�γων δεκαετι�ν σε πολυχρηστικ� εργαλε�ο για �λα τα �τομα και �νοιξε πρωτ�γνωρες προοπτικ�ς. Μια απ’ αυτ�ς στις αρχ�ς της δεκαετ�ας του 1980 π�ρε την μορφ� του παγκ�σμιου ηλεκτρονικο� ιστο� (World Wide Web), ο οπο�ος μ�σω των τηλεπικοινωνιακ�ν δικτ�ων συνδ�ει εκατομμ�ρια υπολογιστ�ς διασκορπισμ�νους σε �λη την υφ�λιο. �τσι τα �τομα-χρ�στες �που και να βρ�σκονται μπορο�ν πλ�ον μ�σω του υπολογιστ� τους να βρ�σκονται σε επαφ� ε�κοσι τ�σσερις �ρες το εικοσιτετρ�ωρο και να ανταλλ�σσουν ιδ�ες, απ�ψεις και πληροφορ�ες επ� παντ�ς επιστητο�, και �χι μ�νο. Γιατ� με τις εφαρμογ�ς που ανακαλ�πτονται συνεχ�ς �χει γ�νει δυνατ� η λειτουργ�α των π�σης μορφ�ς συλλογικ�ν οργ�νων εξ αποστ�σεως, μ�σω τηλεδι�σκεψης, πρ�γμα που σημα�νει �τι δεν ε�ναι μακρι� ο χρ�νος που εκατομμ�ρια πολ�τες απ� τα σπ�τια τους θα μπορο�ν να συνδ�ονται μεταξ� τους ηλεκτρονικ�, να συζητο�ν διεξοδικ� και να λαμβ�νουν αποφ�σεις.[2] Εντο�τοις, αν και �λες οι ενδε�ξεις δε�χνουν �τι ε�ναι κοντ� η εποχ� που οι τεχνολογικ�ς εξελ�ξεις στις τηλεπικοινων�ες και στην πληροφορικ� θα καταστ�σουν εφικτ� την ιδ�α της ηλεκτρονικ�ς Πν�κας,[3] π�τε και κ�τω απ� ποιες συνθ�κες μεγ�λες και μικρ�ς χ�ρες θα τολμ�σουν να πειραματιστο�ν με την μορφ� της �μεσης ψηφιακ�ς δημοκρατ�ας ε�ναι περισσ�τερο αβ�βαια ζητ�ματα. �σως τα πρ�τα β�ματα προς αυτ�ν την κατε�θυνση θα γ�νουν σε χ�ρες που χρησιμοποιο�ν �δη διαδικασ�ες �μεσης δημοκρατ�ας σε τοπικ� και περιφερειακ� επ�πεδο. Αλλ� η δι�χυση της ψηφιακ�ς δημοκρατ�ας θα εξαρτηθε� απ�: πρ�τον, την καταν�ηση εκ μ�ρους των πολιτ�ν των ηθικ�ν και λειτουργικ�ν προτερημ�των της, δε�τερον, την ωρ�μανση των απαρα�τητων ηλεκτρονικ�ν τεχνολογι�ν, και, τρ�τον, την οργανωμ�νη προβολ� και επιβολ� του αιτ�ματος για κυριαρχ�α των πολιτ�ν επ� των κομματικ�ν και �λλων εκτρωματικ�ν μορφωμ�των της αντιπροσωπευτικ�ς δημοκρατ�ας. Επ� των θεμ�των αυτ�ν θεωρο�με σκ�πιμο να κ�νουμε τις ακ�λουθες επισημ�νσεις.

Στην αρχα�α Αθηνα�κ� δημοκρατ�α �λες οι μεγ�λες αποφ�σεις που αφορο�σαν στους πολ�τες και στην π�λη-κρ�τος των Αθην�ν λαμβ�νονταν απ’ �λους τους πολ�τες στις συνελε�σεις της Εκκλησ�ας του Δ�μου. �μως η αρχ� �τι, �σο περισσ�τεροι πολ�τες συμμετ�χουν στη λ�ψη μιας απ�φασης, τ�σο μεγαλ�τερη ε�ναι η πιθαν�τητα να ανταποκρ�νεται σ’ αυτ� που θεωρε�ται δ�καιο και ηθικ� στην κοινων�α, �ταν δι�χυτη σε �λους τους θεσμο�ς. Συνεπ�ς, μπα�νει το εξ�ς ερ�τημα: �ταν πρ�γματι η αρχ� αυτ� περ�εργη για την δημοκρατ�α των αρχα�ων Αθην�ν, και αν ναι πως μπορε� να δικαιολογηθε� η αποδοχ� της ως β�σης για την ψηφιακ� �μεση δημοκρατ�α; Η απ�ντηση βρ�σκεται στην γν�ση που �χουμε σ�μερα για τη διαφορετικ�τητα της ικαν�τητας εκτ�μησης της κατανομ�ς μιας μεταβλητ�ς σε επ�πεδο συν�λου και σε επ�πεδο των επ� μ�ρους μον�δων που το αποτελο�ν. Προς επιβεβα�ωση, �στω �τι τ�θεται υπ� παρατ�ρηση �να γραμμ�ριο ουραν�ου προκειμ�νου να εκτιμηθε� ο ρυθμ�ς με τον οπο�ο χ�νει εν�ργεια με την π�ροδο του χρ�νου. Μια προσ�γγιση στην εκτ�μηση θα �ταν να απομονωθε� �να �τομο και να μετρηθε� ο ρυθμ�ς απ�λειας εν�ργειας του πυρ�να του, οπ�τε με αναγωγ� στο σ�νολο των ατ�μων που περι�χονται στο γραμμ�ριο του ουραν�ου να υπολογιστε� η συνολικ� απ�λεια εν�ργειας αν� μον�δα χρ�νου. Αλλ� η προσ�γγιση αυτ� ε�ναι αν�φικτη γιατ� η απ�λεια εν�ργειας στο επ�πεδο κ�θε ατ�μου ακολουθε� τους ν�μους της τυχαι�τητας. Αντιθ�τως, αν επικεντρωθο�με συλλογικ� σε �λα τα �τομα της υπ� παρατ�ρηση ποσ�τητας του ουραν�ου, η εκτ�μηση μπορε� να ε�ναι πολ� ακριβ�ς. Αυτ� η διαπ�στωση οδηγε� στο ε�λογο συμπ�ρασμα �τι μηχανισμο� που εκμεταλλε�ονται την ευστ�θεια εν�ς συν�λου, του οπο�ου τα επ� μ�ρους συστατικ� χαρακτηρ�ζονται απ� τυχαι�τητα, μπορε� να ε�ναι εξ�χως αποτελεσματικο�. Απ� το παρ�δειγμα αυτ� ας μεταφερθο�με τ�ρα νοητικ� στην την αρχα�α Αθ�να. Η πλατει� συμμετοχ� των πολιτ�ν στην Εκκλησ�α του Δ�μου �ταν �να τ�τοιος μηχανισμ�ς. Η εκλογ� βουλευτ�ν και αρχ�ντων με κλ�ρωση �ταν �να �λλος. Και, τ�λος, οι δ�κες απ� πολυπληθ�  δικαστ�ρια �ταν �νας τρ�τος μηχανισμ�ς, μ�σω του οπο�ου η τυχαι�τητα στην λ�ψη της απ�φασης απ� �να πολυπληθ�ς δικαστ�ριο εξασφ�λιζε �τι ο κατηγορο�μενος θα κριν�ταν δ�καια. Επομ�νως, βασιζ�μενοι στην επιτυχ�α της �μεσης Αθηνα�κ�ς δημοκρατ�ας και τα ενισχυτικ� αποτελ�σματα των σ�γχρονων αναλ�σεων της τυχαι�τητας σε επ�πεδο συν�λων,[4] η προσδοκ�α μας ε�ναι �τι οψ�ποτε εισαχθε� η ψηφιακ� �μεση δημοκρατ�α θα ε�ναι ισχυρ� με την �ννοια �τι θα κινητοποιε� το ενδιαφ�ρον των πολιτ�ν για συμμετοχ� στα κοιν� και θα περιορ�ζει τα φαιν�μενα  του ακρα�ου ιδιωτισμο�. Μ’ αυτ�ν την μορφ� δημοκρατ�ας  θα αποδυναμωθε�  η επ�δραση των κομμ�των και των εξ�επαγγ�λματος πολιτικ�ν στην λ�ψη σημαντικ�ν κρατικ�ν αποφ�σεων και θα περ�σει ουσιαστικ� η διακυβ�ρνηση στα «χ�ρια του λαο�», αυξ�νοντας την πολιτικοπο�ηση των πολιτ�ν αφο� θα καταστο�ν πιο υπε�θυνοι και καλ�τερα πληροφορημ�νοι για τα θ�ματα της κοινωνικ�ς συνεργασ�ας (του κρ�τους). Μολον�τι δεν αποκλε�εται συμπαγε�ς ομ�δες συμφερ�ντων να μπορο�ν να επηρε�σουν την λ�ψη αποφ�σεων, ο�τε επ�σης δι�φοροι πολιτικο� να δημιουργο�ν αστ�θεια με την δημαγωγικ� τους προπαγ�νδα, εν το�τοις αυτ� τα μειονεκτ�ματα που κατ� κ�ρον χαρακτηρ�ζουν την αντιπροσωπευτικ� δημοκρατ�α, θα ασκο�ν μικρ�τερες επιδρ�σεις λ�γω της διασπορ�ς και πλ�ρους ανωνυμ�ας και μυστικ�τητας που θα χαρακτηρ�ζει την ατομιστικ� ψηφοφορ�α της ψηφιακ�ς �μεσης δημοκρατ�ας.[5] �τσι,  �πως γιν�ταν και στην αρχα�α Αθ�να, αναμ�νουμε να  ενθαρρυνθο�ν συν�θειες ανεκτικ�τητας των �λλων, διαφωνι�ν και ευρ�ων συζητ�σεων. Αντ�θετα απ’ �τι γ�νεται σ�μερα, μια τ�τοια διαδικασ�α θα οδηγ�σει σε αποφ�σεις που δεν θα ευνοο�ν τις προνομιο�χες ομ�δες που �χουν την πολιτικ� και οικονομικ� δ�ναμη, ε�τε αυτ�ς ε�ναι επιχειρηματ�ες, συνδικαλιζ�μενοι εργ�τες, αγρ�τες, κλπ.

Μ�πως ε�ναι η προσδοκ�α μας αυτ� μια απλ� ευχ�; Νομ�ζουμε πως �χι γιατ� βασ�ζεται σε δ�ο ευδι�κριτες εξελ�ξεις. Η μ�α �χει να κ�νει με την ταχ�τατη εξ�πλωση της ηλεκτρονικ�ς συμμετοχ�ς σε κοιν�τητες με εκατομμ�ρια διασυνδεδεμ�να μ�λη, εν� η �λλη σχετ�ζεται με τα κιν�ματα των πολιτ�ν τα οπο�α στοχε�ουν στην επαναφορ� της πολιτικ�ς εξουσ�ας στην πηγ� της, δηλαδ� τους πολ�τες. Αναφορικ� πρ�τα με την εκτ�μηση �τι οι τεχνολογικ�ς πρ�οδοι στις τηλεπικοινων�ες και στην πληροφορικ� επιταχ�νουν την αν�δυση της �μεσης ψηφιακ�ς δημοκρατ�ας, τα αποτελ�σματα των σχετικ�ν ερευν�ν ε�ναι λ�αν ενθαρρυντικ�.[6] Προς επιβεβα�ωση επισημα�νουμε �τι οι διαδικασ�ες διαβο�λευσης επ� θεμ�των δημοσ�ου ενδιαφ�ροντος, και �χι μ�νο, προ�γουν ραγδα�α την εφικτ�τητα της ηλεκτρονικ�ς δημοκρατ�ας (e-Democracy). Οι τεχνολογ�ες της κρυπτογραφ�ας και της αυθεντικοπο�ησης της ταυτ�τητας των ατ�μων βελτι�νονται ταχ�τατα, οπ�τε γρηγορ�τερα παρ� αργ�τερα η λ�ψη αποφ�σεων μ�σω συστημ�των ηλεκτρονικ�ς ψηφοφορ�ας (e-Voting) θα φθ�σει σε ικανοποιητικ� επ�πεδα ασφ�λειας.[7] Και, τ�λος, οι υψηλο� ρυθμο� με τους οπο�ους δι�φορες κυβερνητικ�ς δραστηρι�τητες μεταφ�ρονται στο διαδ�κτυο εγγυ�νται �τι η ηλεκτρονικ� διακυβ�ρνηση (e-Government) θα καταστε� σ�ντομα ο κυρ�αρχος τρ�πος διεξαγωγ�ς του κυβερνητικο� �ργου.

Απ� την �λλη πλευρ�, π�σο γρ�γορα θα ωριμ�σουν οι σχετικ�ς τεχνολογ�ες θα εξαρτηθε� επ�σης απ� την π�εση που θα ασκ�σουν τα κιν�ματα των πολιτ�ν για διε�ρυνση των διαδικασι�ν της �μεσης ψηφιακ�ς δημοκρατ�ας. Αυτ� η σκ�ψη πηγ�ζει απ� την θεωρ�α των προκλητ�ν τεχνολογικ�ν μεταβολ�ν, σ�μφωνα με την οπο�α σε μεγ�λο βαθμ� η τεχνολογικ� πρ�οδος υποκινε�ται και κατευθ�νεται προς εκε�νες τις χρ�σεις �που εκδηλ�νεται �ντονη ζ�τηση. Συνεπ�ς, �σο πιο �ντονα και μαζικ�  προβ�λλεται απ� τους πολ�τες το α�τημα για συμμετοχικ� στη διαδικασ�ες λ�ψης αποφ�σεων για τα κοιν� σε �λα τα επ�πεδα, τ�σο πιο γρ�γορα θα ωριμ�σουν οι απαρα�τητες ηλεκτρονικ�ς τεχνολογ�ες και θα συντομευτε� η μετ�βαση στο ν�ο καθεστ�ς της ηλεκτρονικ�ς συμμετοχικ�ς πολιτε�ας και δημοκρατ�ας.

            Αφο� η τεχνολογ�α επιτρ�πει �δη την λειτουργ�α �στω και οριακ�ς  ψηφιακ�ς �μεσης δημοκρατ�ας, �να  πρ�βλημα  που �χει να αντιμετωπ�σει η εφαρμογ� της ε�ναι π�ς να πεισθο�ν τα �τομα να συμμετ�χουν. Αυτ� μπορε�  να γ�νει εφικτ� μ�σω της οδο� της αλ�θειας που δεν ε�ναι �λλη απ� το �τι το �τομο πρ�πει να προφυλ�σσει τα δικαι�ματ� του και να εκφρ�ζει δημ�σια τις προτιμ�σεις του. �πως γνωρ�ζουμε απ� την ιστορ�α, με την κατ�λληλη προπαγ�νδα των αν� τους αι�νες «αυλοκολ�κων», πρ�τα των βασιλ�ων και μετ� των αρχηγ�ν των κομμ�των, τα �τομα πε�σθηκαν να θεωρο�ν �τι υπ�ρχει γι� αυτο�ς �νας φιλ�σοφος, βασιλι�ς κατ� Πλ�των � «πατερο�λης» σ�μφωνα με την σ�γχρονη �κφραση,  που με σοφ�α, δικαιοσ�νη και υπερ�νθρωπες ικαν�τητες φροντ�ζει για την ευημερ�α τους, κ�τι που �χι μ�νο ε�ναι αναληθ�ς αλλ� και η εμπειρ�α �χει αποδε�ξει, πολλ�ς φορ�ς με τραγικ�ς επιπτ�σεις (π.χ. Χ�τλερ, Στ�λιν, κ.�.), �τι ε�ναι λανθασμ�νο. Αφο� λοιπ�ν �να ψε�δος και μια λανθασμ�νη στρατηγικ� �χουν αποδειχθε�  ισχυρο� παρ�γοντες που διαπλ�θουν την ψευδα�σθηση των ατ�μων, ε�ναι δυνατ�ν να μην γ�νει το �διο με την προ�θηση της αλ�θειας και την επιβεβα�ωση της εμπειρ�ας; Για να το θ�σουμε αλλι�ς,  ε�ναι πολ� ε�κολο να διατυπωθε� η αλ�θεια απ� τα ΜΜΕ και δι�φορους κρατικο�ς φορε�ς και θεσμο�ς, κυρ�ως με την παιδε�α, �τι τα �τομα πρ�πει να αναλ�βουν την ευθ�νη για τις προσωπικ�ς τους επιλογ�ς, �στε σε πολ� σ�ντομο χρονικ� δι�στημα κ�τι τ�τοιο να γ�νει αποδεκτ� γενικ�.  

Το �λλο πρ�βλημα ε�ναι π�ς να πεισθο�ν τα �τομα να ενδιαφερθο�ν ουσιαστικ� για τα κοιν�. Αυτ� μπορε� να πραγματοποιηθε� με την πιλοτικ� αλλ� σε μεγ�λη �κταση εφαρμογ� της ψηφιακ�ς �μεσης δημοκρατ�ας σε τοπικ� επ�πεδο (κοιν�τητες, δ�μοι) και σε �λλους συλλογικο�ς φορε�ς αποφ�σεων (π.χ. συνδικ�τα). Για παρ�δειγμα, μπορε� ο τοπικ�ς δ�μος να μεταβιβ�σει την ευθ�νη για την απ�φαση καλ�ς καθορισμ�νων θεμ�των στους δημ�τες, θ�τοντας ερωτ�ματα του τ�που «να γ�νει ν�ος δρ�μος που θα κοστ�σει �να ποσ� το οπο�ο θα κληθο�ν οι δημ�τες να πληρ�σουν: Ναι � �χι». Αφο� εκ των προτ�ρων �χει αποφασισθε� ο αριθμ�ς των συμμετεχ�ντων για την εγκυρ�τητα  της  ψηφοφορ�ας  (π.χ. το 40% των πολιτ�ν που �χουν σχετικ� δικαι�ματα) για την λ�ψη μιας απ�φασης, γ�νεται η διαδικασ�α. Σε περ�πτωση που δεν συμμετ�χει ο απαιτο�μενος αριθμ�ς των ατ�μων, δεν λαμβ�νεται καμ�α σχετικ� απ�φαση. Αυτ� αναμ�νεται να αφυπν�σει το ενδιαφ�ρον και την δραστηρι�τητα �σων ε�ναι υπ�ρ � κατ� της προτειν�μενης πρ�τασης, οι οπο�οι  θα προσπαθ�σουν να πε�σουν  μεγαλ�τερο αριθμ� ατ�μων να συμμετ�σχουν στην διαδικασ�α. �, αφο� τ�ποτε ως προς το εν λ�γω θ�μα δεν θα γ�νεται, πολλ� �τομα θα αρχ�σουν να ενδιαφ�ρονται και να ε�ναι πρ�θυμοι να συμμετ�σχουν σε επαν�ληψη της διαδικασ�ας (ευαισθητοπο�ηση ατ�μων). Ως αποτ�λεσμα,  με τον �να � �λλο τρ�πο, η διαδικασ�α θα διεκπεραιωθε� τελικ� με το απαιτο�μενο ποσοστ� συμμετεχ�ντων. Αυτ�ς  ε�ναι και ο τρ�πος που εφαρμ�ζεται η �μεση δημοκρατ�α �χι μ�νο σε χ�ρες �πως η Ελβετ�α, αλλ� και σε μεγ�λες πολιτε�ες των ΗΠΑ �πως η Καλιφ�ρνια.[8] Συνεπ�ς, υπ�ρχουν τρ�ποι και ε�κολα υλοποι�σιμοι για  να λ�βει χ�ρα με την π�ροδο του χρ�νου η ψηφιακ� �μεση δημοκρατ�α για πολ� πιο σημαντικ� ζητ�ματα, αν �χι για εμπλοκ� σε π�λεμο, τουλ�χιστον σε κοινωνικ� και οικονομικ� θ�ματα καλ�ς καθορισμ�να.