 |
|
��������: ������ � ����������;
��� ������� ������������
(Μ�ρος του κειμ�νου «Μεγ�λες Ιδ�ες: �μοιες λ�ξεις, αντ�θετα ορ�ματα»)
Θα μπορο�σε να πει κανε�ς �τι η βασικ� μ�ριμνα του ανθρ�που ε�ναι η ασφ�λεια, ε�ναι το θεμ�λιο της ζω�ς του και αφορ� την επιβ�ωσ� του. �λα τα �λλα φα�νονται εποικοδομ�ματα - ακ�μη κι αν δεν ε�ναι. Ε�ναι �μως μια �ννοια που ο καθημεριν�ς �νθρωπος χρησιμοποιε� ως αυτον�ητη παραπλανητικ� και χωρ�ς εμβ�θυνση στο ν�ημ� της.
Τι σημα�νει η ασφ�λεια, τι αφορ�, ποιους τομε�ς της ζω�ς;
Αρχικ�, η ασφ�λεια σχετ�ζεται με τη ζωικ� επιβ�ωση �λων των �ντων. Ε�ναι η πραγματικ� θεμελι�δης αν�γκη που τε�νει να συντηρε� αυτ� την επιβ�ωση για χ�ρη του συν�λου της ζω�ς. Επομ�νως, σε αυτ�ν εμπ�πτουν οι φυσικ�ς αν�γκες για τροφ�, νερ�, ξεκο�ραση, φως. Αν το δο�με απ� την πλευρ� �λης της ανθρωπ�τητας (και φυσικ� και του ζωικο�, φυτικο�) η επιβ�ωση απαιτε� επιπρ�σθετα ικαν�τητα και ευνο�κ�ς συνθ�κες για αναπαραγωγ�. Αυτ� ε�ναι γενικ�ς τα κατ�τερα στοιχε�α της ασφ�λειας, που δεν �χουν ακ�μη απ� τη φ�ση τους σχ�ση με τον ανταγωνισμ� του περιβ�λλοντος.
Τα στοιχε�α του περιβ�λλοντος �μως προσθ�τουν περισσ�τερους παρ�γοντες στην αν�γκη για ασφ�λεια. Αυτ� οφε�λεται ε�τε σε καιρικ�ς συνθ�κες ε�τε στην σπανι�τητα ορισμ�νων αγαθ�ν, τα οπο�α δεν επαρκο�ν για χρ�ση απ� �λους ε�τε πρ�κειται για το ζωικ�, ε�τε για το ανθρ�πινο, ε�τε για το �διο το φυτικ�. Επομ�νως, για να προστατευθο�ν τα αναγκα�α αγαθ� λαμβ�νονται μ�τρα (και �χι μ�νον απ� τον �νθρωπο) για την περιφρο�ρησ� τους. Εδ� εμφαν�ζεται ο ανταγωνισμ�ς που απ� πολλο�ς θεωρε�ται ανεξ�λειπτος, δηλαδ� τ�σο �να με τη φ�ση των �ντων που ε�ναι αδ�νατον να εξαλειφθε� – κατ� την �ποψ� μας λανθασμ�να.
Στον �νθρωπο �μως τα πρ�γματα ε�ναι πολ� περισσ�τερο πολ�πλοκα. Οι αν�γκες δεν αφορο�ν μ�νον τη φυσικ� του επιβ�ωση, αλλ� και τη συνε�δησ� του. Η εξελικτικ� του πορε�α (χωρ�ς να αναφερ�μαστε στις υπ�ρχουσες αντ�θετες θεωρ�ες με τις οπο�ες διαφωνο�με λ�γω της απλο�κ�τητ�ς τους) τον �χει οδηγ�σει σε μ�α πολυσ�νθετη συνειδησιακ� κατ�σταση με επιπλ�ον αν�γκες διαφορετικο� ε�δους απ� τις παραπ�νω, που επιβ�λλονται απ� την, εγγεν� επ�σης, τ�ση του να επιβι�σει ως �νθρωπος, ως σκεπτ�μενος και αυτοσυνε�δητος �νθρωπος. Σε αυτ� το σημε�ο μ�λλον �χει παρεμβληθε� μ�α στρ�βλωση η οπο�α μετ�τρεψε την αν�γκη σε εποικοδ�μηση. Αυτ� η εποικοδ�μηση μετ�τρεψε την αν�γκη σε κυριαρχ�α.(1) Ακ�μη και ο ανταγωνισμ�ς �παψε να εξυπηρετε� την πραγματικ� αν�γκη, μετατρεπ�μενος σε αυθαιρεσ�α της συνε�δησης λ�γω επιπλοκ�ν και ανεπαρκο�ς διαχε�ρισης του εσωτερικο� του κ�σμου εκ μ�ρους του ανθρ�που. Εδ� πλ�ον �ρχισε να αισθ�νεται ως αν�γκη την κυριαρχ�α επ�νω στους �λλους, να υπερασπ�ζεται τα κεκτημ�να προν�μι� του εν�ντια στους �λλους δ�θεν για λ�γους ασφ�λειας αλλ� και το δ�θεν δικα�ωμ� του να τους εξουσι�ζει. �τσι, η ελευθερ�α που αποκ�μιζε ως αποτ�λεσμα της ασφ�λειας �παψε να �χει τον χαρακτ�ρα μιας εσωτερικ�ς αναζ�τησης �, μ�λλον δεν πρ�λαβε να τον αποκτ�σει ποτ�, και �γινε η αναζ�τηση της κυριαρχ�ας επ�νω στο περιβ�λλον. Β�βαια, οι δικαιολογ�ες π�ντοτε υπ�ρχουν, αλλ� σε μια �ντιμη διερε�νηση συχν� διαβλ�πει κανε�ς την τ�ση για κυριαρχ�α με το �νδυμα της αν�γκης για ασφ�λεια.
Αλλ� το ν�ημα της ασφ�λειας δεν �χει καμμ�α απολ�τως σχ�ση με την κυριαρχ�α και τις απαιτ�σεις της. Η ασφ�λεια δεν μπορε� να προστατε�ει τις στρεβλ�σεις, αλλ� το φυσιολογικ� και την αρμον�α μεταξ� ανθρ�πων και ειδ�ν. Σχετ�ζεται με την αρμον�α σε επ�πεδο καθολικ�τητας (ατομικ�, κοινωνικ� και πλανητικ�) και μ�νον υπ� αυτ�ν τον �ρο ο ανταγωνισμ�ς για τον �νθρωπο μπορε� να ε�ναι, παροδικ� και μ�νον, θεμιτ�ς ως ηθικ� �μυνα και �χι στρ�βλωση. Ο �διος ο ανταγωνισμ�ς θα χρειαζ�ταν σε β�θος αν�λυση, για να ξεφ�γουμε απ� την αρπ�γη του αυτον�ητου που μας �χει φυλακ�σει. �μως αυτ� θα το πραγματευθο�με κ�πως σε �να �λλο �ρθρο, επειδ� πλ�ρης αν�λυση δεν μπορε� να γ�νει �χι μ�νον λ�γω του περιορισμ�νου χαρακτ�ρα εν�ς �ρθρου, αλλ� κυρ�ως λ�γω του αχανο�ς χαρακτ�ρα του θ�ματος που απαιτε� υπομον� και συνεργασ�α στο να διακρ�νουμε τι αντ�θετες δυνατ�τητες θα προκ�ψουν ως υπ�ρχουσες κατ� την πορε�α της ανθρ�πινης εξ�λιξης.
Αυτ� η κυριαρχ�α μπορε� να εκφρ�ζεται με δ�ο τρ�πους:
α) Με επιθετικ� δρ�ση εν�ντια στους �λλους, �πως ε�ναι κ�θε αντικοινωνικ� δρ�ση που μπορε� να εκφρ�ζεται σε οποιοδ�ποτε επ�πεδο κοινωνικ�ς ισχ�ος και αποτελε� μορφ� εξουσιαστικ�τητας, ε�τε πρ�κειται για κυριαρχικ�τητα στα πλα�σια μιας οικογ�νειας ε�τε για κυριαρχικ�τητα στα πλα�σια της πολιτικ�ς � της παγκ�σμιας κοινων�ας.
β) Με παρ�λειψη δρ�σης που απορρ�ει απ� την αδιαφορ�α για τους �λλους (παθητικ� κυριαρχ�α) και δε�χνει τ�ση για καλοπ�ραση μαζ� με σκληρ�τητα, πρ�γμα που χαρακτηρ�ζει π.χ. τους δυτικο�ς λαο�ς (αν και �χι μ�νον), γιατ� αυτο�, μ�σω της παιδε�ας τους, της ιστορ�ας τους και των θεσμ�ν τους, ε�χαν τη δυνατ�τητα (που �λλοι δεν ε�χαν) να αντιδρ�σουν σε αυτ� τον ευτελισμ� της ανθρ�πινης ζω�ς, αλλ� δεν το �καναν. Οι φιλανθρωπ�ες δεν αποτελο�ν σοβαρ� βο�θεια και αυξ�νουν την εξ�ρτηση. Η εξ�ρτηση �μως στρεβλ�νει την ασφ�λεια και δεν αποτελε� ελευθερ�α.
�να κα�ριο ιστορικ� γεγον�ς ε�ναι �τι ο �νθρωπος δεν μπ�ρεσε ποτ� να συνδυ�σει την ασφ�λεια με την ελευθερ�α, γι’ αυτ� και ε�χαμε το φαιν�μενο ο μεν δυτικ�ς καπιταλισμ�ς να προβ�λει υπερβολικ� την ελευθερ�α αλλ� στρεβλωμ�νη και ασ�δοτη, χωρ�ς ευθ�νη, ο δε ανατολικ�ς σοσιαλισμ�ς την ασφ�λεια χωρ�ς καμμ�α ελευθερ�α. Στην πραγματικ�τητα, και τα δ�ο προσβ�λλουν τελικ� και την ελευθερ�α και την ασφ�λεια, αλλ� για να αποκαλυφθε� αυτ� χρει�στηκε να περ�σει αρκετ�ς χρ�νος �στε να επιφ�ρει τα αποτελ�σματ� του.
Καμμ�α ασφ�λεια δεν ε�ναι αληθιν�, αν δεν αυξ�νει την με ευθ�νη ελευθερ�α του ατ�μου και της κοινων�ας, τοπικ�, περιφερειακ� και παγκ�σμια. Η λ�ξη “ευθ�νη” κατ�χει το κλειδ� της αληθιν�ς ελευθερ�ας.
Αυτ�ς οι δ�ο στρεβλ�σεις της κυριαρχ�ας �χουν δημιουργ�σει �ναν κ�σμο �που πολλο� ε�ναι αυτο� που δεν �χουν τα στοιχει�δη για την επιβ�ωσ� τους, μερικο� �χουν υπερβολικ� πολλ� και αρκετο� �χουν τ�σα �στε να επιζητο�ν μ�α ατομιστικ� “ησυχ�α” και τη συνεχ� ικανοπο�ηση των φανταστικ�ν αναγκ�ν τους. Επιπρ�σθετα, σε μεγ�λο μ�ρος του πλαν�τη (που τε�νει να εξαπλωθε� παντο�) τα δικαι�ματα του ανθρ�που δεν αναγνωρ�ζονται και υπ�ρχουν μ�νον �ταν τα επιβ�λλουν οι συσχετισμο� δυν�μεως. Οι εξουσιαστ�ς και οι εξουσιαζ�μενοι συχν� ε�ναι οι δ�ο �ψεις του �διου νομ�σματος. Θα πρ�πει να κατανο�σουμε �τι η αδιαφορ�α � η φιλανθρωπ�α που δεν στοχε�ει σε ειλικριν� εμπ�δωση μιας διαφορετικ�ς κατ�στασης τοπικ� και παγκ�σμια αποτελε� μ�νον επιφανειακ� ικανοπο�ηση της ενοχλητικ�ς προσωπικ�ς αν�γκης για ανιδιοτ�λεια και σβ�σιμο των ενοχ�ν.
Π�ραν �μως αυτ�ν των αναγκ�ν που �πτονται κυρ�ως της σωματικ�ς και ψυχολογικ�ς επιβ�ωσης του ανθρ�που, ενδεχομ�νως θα πρ�πει να σκεφθο�με �τι υπ�ρχουν και �λλες αν�γκες που σχετ�ζονται με την πνευματικ� ασφ�λεια. Οι θρησκε�ες προσπ�θησαν να θεραπε�σουν αυτ� το τρα�μα του φ�βου ανυπαρξ�ας αλλ� ανεπιτυχ�ς, επειδ� χρησιμοπο�ησαν και αυτ�ς τον φ�βο και την επιβολ� δογματικ�ν απ�ψεων (μαζ� με επιβολ� και εγκ�σμιας εξουσ�ας που �ταν π�ντοτε παρο�σα) και κατ�λυσαν την δυνατ�τητα ελευθερ�ας και ακεραι�τητας του ανθρ�που. Επιπλ�ον, απαξ�ωσαν τ�σο το σ�μα και την πρ�ξη εν �ψει εν�ς μελλοντικο� παραδε�σου, που δημιο�ργησαν �να σχ�σμα μ�σα στον �νθρωπο και ευτ�λισαν το σ�νολο της ζω�ς που τα περιλαμβ�νει �λα. Απ� το �λλο μ�ρος, και οι �διες οι κοινων�ες θε�ρησαν �τι ελευθερ�α ε�ναι οποιαδ�ποτε εκκεντρικ�τητα � ακ�μη και τ�ση για κατ�ργηση της ελευθερ�ας της δικ�ς τους � των �λλων, την οπο�α υποτ�θεται �τι προστ�τευαν δημιουργ�ντας �ναν φα�λο κ�κλο αυτοανα�ρεσης του ανθρ�που. Αυτ� το τελευτα�ο εκφρ�στηκε συχν� με ηθελημ�νη υποταγ� σε υποδουλωτικ�ς τακτικ�ς και θεωρ�ες � με υποδο�λωση �λλων για λ�γους συμφ�ροντος, αυθαιρεσ�ας, ιδεολογ�ας � θρησκε�ας.
Βλ�πουμε, εν κατακλε�δι, �τι υπ�ρχει στο θεμ�λιο της κοινων�ας μ�α ψυχολογικ� στρ�βλωση της �ννοιας της αν�γκης και της ασφ�λειας που δεν μπορε� να θεραπευτε� απ� την πολιτικ�, επειδ� αυτ� η στρ�βλωση τροφοδοτε� συνεχ�ς στο πολιτικ� πεδ�ο πρ�σωπα που αντιστρατε�ονται αυτ� την ασφ�λεια. Εδ� ακριβ�ς προκ�πτει η αν�γκη για τον �νθρωπο, ατομικ� και κοινωνικ�, να αναλ�βει ο �διος την αλλαγ� του εαυτο� του με �,τι συνεπ�γεται αυτ� (αλλαγ� αντ�ληψης, στ�χων και προσδοκι�ν), επειδ� αυτ� ε�ναι η μ�νη συνθ�κη που θα τον οδηγ�σει στην επιθυμητ� ασφ�λεια. Αν δεν θ�λει να κ�νει αυτ� την αλλαγ� � δεν την θεωρε� αναγκα�α, τ�τε ε�ναι μ�ταιη κ�θε μεμψιμοιρ�α και απ�δοση ευθυν�ν. Η σχ�ση αιτ�ου και αποτελ�σματος, δηλαδ� στρ�βλωσης και �λλειψης ασφ�λειας, θα υπ�ρχει π�ντοτε παρ� την αυτοτ�φλωση με τις φαντασι�σεις της περ� του αντιθ�του και θα λειτουργε� μ�χρι τη θεραπε�α της.
Πολλ� θα μπορο�σαν να ειπωθο�ν απ� οιονδ�ποτε ενδιαφ�ρεται για το θ�μα, αλλ� εν συντομ�α αυτ� ε�ναι βασικ�ς επισημ�νσεις στον κ�κλο των ιδε�ν που θεωρο�νται αφελ�ς αυτον�ητες απ� τους ανθρ�πους.
(1) Γι�ννης Ζ�σης, “Προαπαιτο�μενα για την ομαλ� σχ�ση δικαιοσ�νης και ισχ�ος”, solon.org.gr
Η Ιω�ννα Μουτσοπο�λου ε�ναι δικηγ�ρος μ�λος της ΜΚΟ Σ�λων
(solon.org.gr)
|