Αν η κατ�σταση του κ�σμου δεν �ταν σ�μερα τ�σο οριακ�, �χι μ�νον για τον πολιτισμ� αλλ� και για τη φυσικ� επιβ�ωση του ανθρ�που και του πλαν�τη ολ�κληρου, το ζ�τημα της ουτοπ�ας και ο τρ�πος που τη χρησιμοποιε� η ανθρωπ�τητα θα �πρεπε να προκαλε� θυμηδ�α με την ανοησ�α και τις παιδαρι�δεις υπεκφυγ�ς μπροστ� στο αληθιν� ν�ημ� της. Ακ�μη και ο τελευτα�ος �νθρωπος θεωρε� οποιαδ�ποτε προσπ�θεια για αλλαγ� της νοσηρ�ς κατ�στασης της κοινων�ας ουτοπικ�. Αυτ� �μως ε�ναι μια αυτοεκπληρο�μενη προφητε�α που πρ�πει να π�ρει τη θ�ση που της αρμ�ζει (το τ�ποτα, δηλαδ�!), αντ� να προσδ�δει σε �ποιον την αναφ�ρει την α�γλη εν�ς αν�παρκτου μελαγχολικο� στωικισμο� και μιας δ�θεν βαθυστ�χαστης αν�λυσης.

Ας δο�με �μως τα πρ�γματα αναλυτικ�τερα, �στε να ξεδιαλ�νουμε το κουβ�ρι των εννοι�ν που τ�σο ε�κολα χρησιμοποιο�νται ως αυτον�ητες, με συν�πεια να μπερδε�ουν ακ�μη περισσ�τερο την καταν�ησ� μας:

Τι εννοο�με λ�γοντας “ουτοπ�α” π�ρα απ� μια λεκτικ� αν�λυση φιλολογικο� χαρακτ�ρα; Συν�θως, εννοο�με κ�τι το οπο�ο δεν μπορε� να πραγματοποιηθε� �μεσα � σε σ�ντομο χρ�νο, επειδ� δεν υπ�ρχουν οι δυνατ�τητες για κ�τι τ�τοιο. �ραγε, η κοινωνικ� αλλαγ� προς το καλ�τερο ε�ναι �ντως αδ�νατη και ποια ε�ναι τα εμπ�δι� της; Τα λογικ� εμπ�δια θα �ταν τα εξ�ς:

1.-Ανικαν�τητα να κατανο�σει κανε�ς �τι η σημεριν� κατ�σταση ε�ναι λανθασμ�νη και ποιο ε�ναι σε αδρ�ς γραμμ�ς το ορθ�. Δεν φα�νεται να υπ�ρχει τ�τοια ανικαν�τητα στον μ�σο �νθρωπο της δ�σης. Ο καθ�νας μπορε� να κατανο�σει �τι η διαφθορ�, η φτ�χεια, η ανεργ�α, η �λλειψη παιδε�ας και περ�θαλψης δεν ε�ναι κοινωνικ� ορθ� και �τι το αντ�θετο θα �ταν επιθυμητ�. Ε�ναι αρκετο� αι�νες τ�ρα που αυτ� τα αιτ�ματα �χουν περιοδικ� διατυπωθε� και τελικ� εφαρμοστε�, �στε να μη θεωρο�νται ως κ�τι ολ�τελα ν�ο και ανεπιθ�μητο απ� τη μ�ζα των ανθρ�πων.

2.-Ανικαν�τητα να επιλ�ξει κανε�ς την ορθ� κατε�θυνση. Για αρκετο�ς ανθρ�πους αυτ� αληθε�ει, αλλ�, και π�λι, για τον μ�σο �νθρωπο ε�ναι δυνατ� η εξ�ταση των διαθ�σιμων πληροφορι�ν για τις εναλλακτικ�ς λ�σεις και η επιλογ� των κατ�λληλων ανθρ�πων, επειδ� υπ�ρχουν τα τεχνικ� μ�σα για την κυκλοφορ�α της πληροφορ�ας και την επικοινων�α. Αλλ�, για να γ�νει αυτ�, θα πρ�πει να διαθ�σει χρ�νο και κ�πο για την καταν�ηση των συμβαιν�ντων και να παραμερ�σει τα ιδιοτελ� συμφ�ροντ� του, για να στηρ�ξει τους κατ�λληλους εκπροσ�πους του. Με τ�τοια �μως αδρ�νεια και αδιαφορ�α δεν ε�ναι να απορε� κανε�ς που υπ�ρχει τ�ση κραυγαλ�α �λλειψη αληθιν�ν εκπροσ�πων της λα�κ�ς βο�λησης – γιατ� δεν υπ�ρχει καν λα�κ� βο�ληση, παρ� μια επιθυμ�α καλοπ�ρασης.

3.-Ανικαν�τητα να διακρ�νει τη σωστ� απ� τη λανθασμ�νη πληροφορ�α. Αυτ� δεν ισχ�ει για τον μ�σο �νθρωπο, τουλ�χιστον της δ�σης, απλ�ς δεν θ�λει να διαθ�σει τον χρ�νο του και να διαταρ�ξει τον εφησυχασμ� του με τ�τοιες μ�ριμνες, οι οπο�ες κανονικ� αρμ�ζουν στον αληθιν� ενεργ� πολ�τη. Εκτ�ς και αν σοβαρ� θεωρε� κανε�ς ενεργ� τον πολ�τη που κ�θε τ�σσερα χρ�νια ψηφ�ζει, εναποθ�τοντας τυφλ� στα χ�ρια αμφ�βολων πολιτικ�ν την ατομικ� και εθνικ� τ�χη. Β�βαια, το σωστ� απ� το λ�θος μπορο�ν να ξεχωρ�σουν μ�νον ε�ν κανε�ς ε�ναι διατεθειμ�νος να παραμερ�σει τις προκαταλ�ψεις, τα συμφ�ροντα που εμποδ�ζουν την καταν�ηση και την �λλειψη ορ�ματος που φυλακ�ζει τον �νθρωπο στον στεν� ιδιοτελ� του κ�κλο.

Σπαν�ως η ανικαν�τητα ε�ναι η αληθιν� αιτ�α της κοινωνικ�ς σ�ψης. Το σ�νηθες α�τιο ε�ναι η �λλειψη βο�λησης � η αντ�θετη βο�ληση, που μπορε� να εκφρ�ζεται ως ηθελημ�νη �γνοια και αδυναμ�α. Αυτ� �μως δεν καθιστ� ουτοπ�α τη λ�ση, αλλ� αποτελε� ευθ�ως μ�α επιλογ� για την οπο�α ο �νθρωπος ε�ναι απ�λυτα υπε�θυνος. Και, επειδ� �λοι �χουν την �δια τ�ση ιδιοτελο�ς αδρ�νειας, μπορε� ε�κολα να δε�ξει κανε�ς �να αληθιν� μεγ�λο πλ�θος ανθρ�πων που δεν κ�νουν καμμ�α προσπ�θεια για βελτ�ωση και να το θεωρ�σει ανυπ�ρβλητο εμπ�διο για την ατομικ� του προσπ�θεια. Αλλ� η ατομικ� προσπ�θεια καταν�ησης του κ�σμου και βελτ�ωσης του εαυτο� δεν μπορε� να εμποδ�ζεται απ� τη γενικ� αδρ�νεια. Το πλ�θος ατομικ�ν προσπαθει�ν  θα διευκ�λυνε ξαφνικ� και την κοινωνικ�  βελτ�ωση, γιατ� η πληθικ�τητα �χει μεγ�λη δ�ναμη. �μως μ�σα σε μια μαζικ� �γνοια, ηθελημ�νη κυρ�ως, τ�ποτε δεν πρ�κειται να ξεκαθαρ�σει προς το καλ�τερο.

Η κοινωνικ� βελτ�ωση, λοιπ�ν, δεν ε�ναι ουτοπ�α, αλλ� η �ρνηση της ευθ�νης για τη βελτ�ωση αυτ� ε�ναι σαφ�στατα ηθελημ�νη επιλογ� τρ�που ζω�ς. Δεν ε�ναι �τι δεν μπορε� αλλ� �τι δεν θ�λει να κ�νει την προσπ�θεια, αν και δεν το ομολογε�, γιατ� προτιμ�ει τον εφησυχασμ� αντ� της λειτουργ�ας της συνε�δησης. Θα επιθυμο�σε να �ταν καλ�τερα τα πρ�γματα, αλλ� �χι και να πληρ�σει τ�τοιο τ�μημα!

Γι αυτ� ε�ναι ανεπ�τρεπτο να αποκαλο�με “ουτοπ�α” οποιαδ�ποτε προσπ�θεια για σκ�ψη και επιλογ� �ξω απ� τα συνηθισμ�να. Θα �ταν ακριβ�στερο αν χρησιμοποιο�σε κανε�ς τη λ�ξη “επιλεγμ�νος θ�νατος” για μια τ�τοια ζω� εφησυχασμο�, αντ� να αποκαλε� “ουτοπ�α” ο,τιδ�ποτε ε�ναι απλ� φυσιολογικ� και αρμ�ζον στον μ�σο �νθρωπο.

Φυσικ�, υπ�ρχει και μια �λλη λειτουργ�α της ουτοπ�ας. Ε�ναι η χρ�ση που της κ�νουν ορισμ�νοι λεγ�μενοι “ιδεαλιστ�ς”, που συλλαμβ�νουν �να �ραμα του μ�λλοντος μακριν� και προσπαθο�ν να το περιγρ�ψουν με λεπτομ�ρειες στο παρ�ν (εν� οι συνθ�κες δεν ε�ναι κατ�λληλες για τ�τοια σ�λληψη λεπτομερει�ν) και να το εφαρμ�σουν σε �ναν κ�σμο ολ�τελα ακατ�λληλο. Τ�τοιο παρ�δειγμα θα μπορο�σε να ε�ναι το �ραμα μιας αδελφωμ�νης ανθρωπ�τητας. Αυτ� ε�ναι ουτοπικ� για το παρ�ν. Μερικ�ς φορ�ς εκφρ�ζει �να ε�δος εγωισμο�, γιατ� υπ�ρχει μ�α βιασ�νη να αρπ�ξει κανε�ς μ�α ιδ�α ως δικ� του δημιο�ργημα και να δει τα αποτελ�σματα της δρ�σης του. �λλοτε αποτελε� την κορ�φωση των καλ�τερων οραμ�των της ζω�ς στην οπο�α προσκολλ�ται κανε�ς συναισθηματικ�. Συν�θως, τ�τοια ορ�ματα πρ�πει να παραμε�νουν ως οδοδε�κτες για το μ�λλον που πρ�πει να υπαγορε�ουν σταδιακ� β�ματα προς συνεργασ�α και υπευθυν�τητα. Αλλ� οι �διοι οι ιδεαλιστ�ς φοβο�νται συχν� μια τ�τοια αναμον�, γιατ� τη θεωρο�ν υπαναχ�ρηση απ� την καθαρ�τητα της ιδ�ας, πρ�γμα που αποτελε� επ�σης μ�α πνευματικ� φιλοδοξ�α, γιατ� τ�σο η καθαρ�τητα �σο και η εφαρμογ� ε�ναι προς το παρ�ν αν�φικτες.

�τσι, βλ�πουμε αντ�θετες λειτουργ�ες της �ννοιας της ουτοπ�ας: Στη μ�α χρησιμοποιε�ται ως δικαιολογ�α, για να  αποφ�γει κανε�ς να πρ�ξει το εφικτ� για λ�γους ιδιοτ�λειας, και στην �λλη, για να δ�σει την ψευδα�σθηση του εφικτο� στο αν�φικτο για λ�γους φιλοδοξ�ας.

Η ουτοπ�α υπ� την παραπ�νω �ννοια της υπ�μνησης μιας μακριν�ς δυνατ�τητας προς την οπο�α πρ�πει να τε�νουμε σταδιακ� ε�ναι αναγκα�α και χρ�σιμη, γιατ� εξοικει�νει τους ανθρ�πους με νε�τερες ιδ�ες και αναδυ�μενες αν�γκες και τους προετοιμ�ζει με τον πρ�ποντα τρ�πο. Αρκε� να μην περιπ�σει κανε�ς στο ατ�πημα να θεωρε� μακριν� το �δη εφικτ� προκαλ�ντας �τσι οπισθοχ�ρηση στο παρελθ�ν �, αντιθ�τως, εφικτ� το αν�φικτο προκαλ�ντας �τσι καταστροφ�, χ�ος και απαξ�ωση των μεγ�λων ιδε�ν λ�γω της πρ�ωρης και αν�ριμης εφαρμογ�ς τους. Σε �ναν κ�σμο �που η σκ�ψη αναπτ�σσεται με τ�τοια ταχ�τητα η αν�γκη για λεπτ�τερες διακρ�σεις των εννοι�ν προβ�λλει πιο αναγκα�α απ� ποτ� και αποτελε� ευθ�νη για �λους.

Η Ιω�ννα Μουτσοπο�λου ε�ναι Δικηγ�ρος Μ�λος της ΜΚΟ Σ�λων