«Μεγ�λες ιδ�ες: �μοιες λ�ξεις,  αντ�θετα ορ�ματα»

Αυτ� η φρ�ση απεικον�ζει μια βαθι� πεπο�θηση των ανθρ�πων, �τι οι �διοι δεν �χουν ευθ�νη για �σα δειν� συμβα�νουν στο κοινωνικ� γ�γνεσθαι, αλλ� �τι υπ�ρχει π�ντοτε �να α�τιο εξωγεν�ς, �στω και αν αυτ� δεν ε�ναι φυσικ� φαιν�μενο αλλ� κοινωνικ�. Αυτ� η τ�ση οφε�λεται σε δι�φορους λ�γους, �πως στο �τι ο �νθρωπος:
α) Δεν θ�λει να συνδ�σει το ατομικ� με το κοινωνικ�, δεν θ�λει να διακρ�νει τη γραμμ� σ�νδεσης αν�μεσα στις ατομικ�ς επιλογ�ς και στα κοινωνικ� φαιν�μενα, δηλαδ� να τα δει ως συν�πειες αυτ�ν των επιλογ�ν, γιατ� πρωταρχικ� θ�λει να υπεκφ�γει της ευθ�νης. Και επειδ� τα μ�λη της κοινων�ας διαθ�τουν αρνητικ� χαρακτηριστικ�, ε�ναι π�ντοτε ε�κολο να επιρρ�ψει τις ευθ�νες στους υπ�λοιπους � σε �να �βιο σ�στημα �που επιχειρε� ακ�μη και να αθω�σει �λους τους �μοιο�ς του, γιατ� μ�σα σε μια συνολικ� αθ�ωση δεν υπ�ρχει διαμ�χη και συζ�τηση επ� των υποκειμενικ�ν αιτ�ων.

Σε κ�ποιον βαθμ�, αυτ� οφε�λεται στο �τι αντιλαμβ�νεται τ�σο καταλυτικ� και «ιερ�» τη διαφορετικ�τητ� του που τον οδηγε� να διακρ�νει τα αρνητικ� στους �λλους εν� στον εαυτ� του δεν μπορε� να το κ�νει. Ταυτ�χρονα και αντιφατικ�, ως �τομο επιζητε� την ομοιομορφ�α και το αγελα�ο με συν�πεια να αρνε�ται παιδαριωδ�ς να αξιολογ�σει το προφαν�ς, �τι οι περισσ�τεροι �νθρωποι διακατ�χονται απ� τις �διες τ�σεις και επιθυμ�ες. Δηλαδ�, η διαφορετικ�τητα τε�νει να προστατε�σει τον εαυτ� της με κ�θε κ�στος και εν�ντια σε κ�θε λογικ�. Δεν θ�λει να αντιληφθε� την ατομικ� ευθ�νη ως μ�ρος της συλλογικ�ς ευθ�νης, ακ�μη και �ταν η σχ�ση τους ε�ναι εξ�φθαλμη.

β) Πιστε�ει �τι οι α�ριστες επιθυμ�ες και σκ�ψεις του για ανιδιοτ�λεια και κοινωνικ�τητα (που �μως ε�ναι χλιαρ�ς και ποτ� δεν γ�νονται πρ�ξη) αρκο�ν για να αθω�σουν τις ταυτ�χρονες επιβλαβε�ς επιθυμ�ες και πρακτικ�ς του που �τσι τις εντ�σσει σε �να ε�δος δικαιολογημ�νης και ν�μιμης �μυνας. Εδ� γ�νεται φανερ� �τι η επιθυμ�α συχν� αποκ�πτει τον �νθρωπο απ� την πραγματικ�τητα και οι συγκρου�μενες επιθυμ�ες του, αντ� να τον οδηγο�ν σε τελικ� ξεκαθ�ρισμα του σωστο� και του λ�θους, τελικ� χρησιμοποιο�νται απλ�ς για να εκτον�νει διαφορετικ�ς συνιστ�σες του εαυτο� του που ε�ναι αντ�θετες και εχθρικ�ς μεταξ� τους, κατορθ�νοντας �τσι να αποφε�γει την εσωτερικ� σ�γκρουση. Οι α�ριστες επιθυμ�ες του για ανιδιοτ�λεια τον «χρ�ζουν» καλ� και αθ�ο, εν� οι ατομικιστικ�ς αντικοινωνικ�ς επιθυμ�ες του αποτελο�ν μ�α «αναπ�φευκτη αν�γκη» που δικαιολογε�ται εφ’ �σον �χει προηγουμ�νως χριστε� αθ�ος.

γ) �νας ακρα�ος υλισμ�ς �χει καταλ�βει την αντ�ληψ� του, �τι η �παρξη του ανθρ�που ε�ναι μηχανιστικ� (ακ�μη και �ταν δεν ε�ναι θεωρητικ� υλιστ�ς) και επομ�νως η συνε�δηση ε�ναι π�ντοτε ενεργο�μενο εν�ς εξωγενο�ς παρ�γοντα. Δηλαδ�, αυτ� ε�ναι τελικ� �να πρ�βλημα συνειδητ�ς � ασυνε�δητης κοσμοθε�ρησης.

δ) Οι ιδεολογικ�ς απ�ψεις � οι προσκολλ�σεις σε σχολ�ς σκ�ψης πα�ζουν επ�σης �να σημαντικ� ρ�λο σε αυτ� τη στ�ση.

ε) Η ανθρ�πινη σκ�ψη και ψυχολογ�α ε�ναι προς το παρ�ν για την πλειον�τητα αντανακλαστικ� � αντιδραστικ� στο περιβ�λλον, χωρ�ς να εκφρ�ζει πρωτοτυπ�α και αληθιν� βο�ληση. Και �σοι κομπ�ζουν για την ανεξ�ρτητη βο�λησ� τους συν�θως εννοο�ν μια ανεξ�λεγκτη επιθυμ�α που τους κυβερν�ει και δεν γνωρ�ζει περιορισμο�ς. Η επιθυμ�α �μως τυφλ�νει και αποκρ�πτει την πραγματικ�τητα, αλλ� χωρ�ς αντ�ληψη της πραγματικ�τητας δεν μπορε� να υπ�ρξει αληθιν� βο�ληση. Π�ραν το�του, η επιθυμ�α ε�ναι �νας εξαρτησιογ�νος παρ�γοντας, πρ�γμα που επ�σης αποκλε�ει την �παρξη βο�λησης, ακ�μη κι αν εκφρ�ζεται με δ�ναμη και πρωτοβουλ�α.

στ) �να �λλο στοιχε�ο στρ�βλωσης ε�ναι το �τι οι περισσ�τεροι θεωρο�ν �τι μ�νον οι ατομικ�ς επιβλαβε�ς πρ�ξεις επιφ�ρουν ευθ�νη, εν� �,τι δεν εκφρ�ζεται με πρ�ξη δεν επιφ�ρει συν�πειες και ευθ�νη. Ο ηθικ�ς κ�δικας – �ταν υπ�ρχει – ορ�ζεται με το γνωστ� «ου» και υπ�ρχει η δι�χυτη αυταπ�τη �τι ο τρ�πος σκ�ψης και ζω�ς που δεν εμπ�πτει στους απαγορευτικο�ς ορισμο�ς του ν�μου και της κοινωνικ�ς ηθικ�ς ε�ναι αποκομμ�νος απ� το περιβ�λλον, σαν να �χει υποστε� κ�ποια αποστε�ρωση. Η κακ� σκ�ψη, η �λογη επιθυμ�α, οι κ�θε λογ�ς στρεβλ�ς τ�σεις ε�ναι αθ�ες, εφ’ �σον βρ�σκονται σε μια μ�νιμη καταστολ� και απ�κρυψη λ�γω της απαγορευτικ�τητας του περιβ�λλοντος. �μως ακ�μη και σε �να μηχ�νημα, που ε�ναι �βιο, δεν αρκε� να μη λειτουργο�ν τα μ�ρη του εν�ντια στο �λο, αλλ� πρ�πει ταυτ�χρονα να επιτελο�ν τις λειτουργ�ες που πρ�πει, χωρ�ς να αδρανο�ν. Αντ�θετα, στον �νθρωπο θεωρε�ται �τι η αδρ�νεια αρκε� για την καλ� λειτουργ�α του συστ�ματος, πρ�γμα που αποτελε� μ�α πονηρ� εφε�ρεση του ανθρ�που για να δι�γει απερ�σπαστος την ιδιοτελ� ζω� του.

Με τ�τοιο συνειδησιακ� υπ�βαθρο ε�ναι αναμεν�μενο να θεωρε�ται �να σ�στημα ως α�τιο κοινωνικ�ν συνθηκ�ν. Β�βαια, ε�ναι αληθ�ς �τι �να σ�στημα (οποιοδ�ποτε σ�στημα, οικονομικ� � κοινωνικ�) �χει τη δικ� του δυναμικ� και φα�νεται να λειτουργε� ανεξ�ρτητα απ� τις ατομικ�ς βουλ�σεις των μελ�ν της κοινων�ας. �μως αυτ� δεν ε�ναι απ�λυτα αληθιν�. Το σ�στημα λειτουργε� φαινομενικ� ανεξ�ρτητα απ� τη λεγ�μενη λα�κ� � ατομικ� βο�ληση, αλλ� στον προσεκτικ� παρατηρητ� τα πρ�γματα αποκαλ�πτονται διαφορετικ�. Δι�φοροι συνειδησιακο� παρ�γοντες οδηγο�ν σε μια τ�τοια λειτουργ�α.

Πρ�τον, στη συστημικ� λειτουργ�α π�ντοτε επεμβα�νουν �νθρωποι επιχειρ�ντας να ικανοποι�σουν τις δικ�ς τους προσωπικ�ς επιθυμ�ες χρησιμοποι�ντας το σ�στημα, συν�θως αυτο� ε�ναι �νθρωποι ισχυρο� που προσπαθο�ν να το ελ�γξουν προς �φελ�ς τους και μ�νον.

Δε�τερον, οι �διοι οι αδ�ναμοι πολ�τες �χουν συγκρου�μενες επιθυμ�ες και αυτο� επ�σης τε�νουν να επηρε�σουν τη συστημικ� λειτουργ�α προς ικανοπο�ηση αυτ�ν των επιθυμι�ν.

Τρ�τον, οι πολ�τες σε κ�θε περ�πτωση εκφρ�ζουν τη μ�γιστη αδρ�νεια και αδιαφορ�α σχετικ� με το κοινωνικ� γ�γνεσθαι, με αποτ�λεσμα να αντιδρο�ν μ�νον �ταν �να πρ�βλημα τους αγγ�ζει προσωπικ�, αδιαφορ�ντας κατ� τον χρ�νο που αυτ� γεννι�ται και αναπτ�σσεται ως εχθρ�ς στα κοινωνικ� θεμ�λια. Συν�πεια αυτ�ς της αδιαφορ�ας και αδρ�νειας ε�ναι το �τι εξαντλο�ν το ενδιαφ�ρον τους για τα κοιν� σε μια πολιτικ� εκλογ� μετ� την οπο�α επαφ�ενται στην πολιτικ� βο�ληση των εκλεγμ�νων αντιπροσ�πων τους για την ευ�δωση των επιλογ�ν τους. Αυτ� �μως η αδρ�νεια και αδιαφορ�α, που αποτελε� παθητικ� ιδιοτ�λεια και ηθελημ�νη επιλογ�, ε�ναι ακριβ�ς η κινητ�ρια δ�ναμη του «συστ�ματος» το οπο�ο �τσι αφ�νεται στα χ�ρια των ιδιοτελ�ν, οπ�τε η ενεργ� ιδιοτ�λεια συμπληρ�νει την παθητικ�. Η συνε�δηση του συστ�ματος ε�ναι η συνε�δηση των ανθρ�πων. Δεν υπ�ρχει κ�ποια αυτεξο�σια συστημικ� βουλητικ� οντ�τητα που να μπορε� να αναλ�βει κ�θε ανθρ�πινη ευθ�νη. Αυτ� ε�ναι μ�θος.  

�μως σε αυτ� τη δυσλειτουργ�α του συστ�ματος υπ�ρχει μ�α μεγ�λη δυσκολ�α: το ν�μα της  ευθ�νης χ�νεται μ�σα στην πολυπλοκ�τητα των διαπλεκ�μενων σχ�σεων και του χρ�νου που απαιτε�ται για να γ�νει ορατ� η στρ�βλωση και να επιφ�ρει αποτελ�σματα. Δηλαδ�, η σχ�ση αιτ�ου και αποτελ�σματος αποτελε� μια πυκν� και μακρι� αλυσ�δα σχ�σεων και παρεμβολ�ν που καθιστ� α�ρατη την ευθ�νη του καθεν�ς. Εδ� η συλλογικ�τητα γ�νεται πεδ�ο απ�κρυψης της ατομικ�ς ευθ�νης, επειδ� ο καθ�νας θεωρε� �τι η ατομικ� ευθ�νη υπ�ρχει μ�νον �ταν �χει τ�τοια ισχ� �στε να επιφ�ρει �μεσα �να αποτ�λεσμα. Αλλ� τα πρ�γματα δεν ε�ναι �τσι. Η δ�ναμη του ανθρ�που �γκειται �χι μ�νον στη διαφορετικ�τητ� του αλλ� και στη συλλογικ�τητ� του, αρκε� να μην αντιληφθε� κανε�ς αυτ� τη συλλογικ�τητα απλ�ς ως δ�ναμη του πλ�θους αλλ� ως μια εγγεν� ιδι�τητα του ατ�μου. Η αθροιζ�μενη δ�ναμη του πλ�θους ε�ναι �να επιφαιν�μενο που υποκαθιστ� στη χοντροκομμ�νη αντ�ληψη τη συλλογικ�τητα με αθροιζ�μενες διαφορετικ�τητες, �που �μως η �μφαση βρ�σκεται στη χωριστ� διαφορετικ�τητα και τα κριτ�ρια ε�ναι ατομιστικ�. Αλλ� τα κριτ�ρια θα �πρεπε να λειτουργο�ν και αντ�στροφα, δηλαδ� να βλ�πουμε τη συλλογικ�τητα που εκφρ�ζεται στις πολλ�ς διαφορετικ�τητες και τις διαφορετικ�τητες που εκφρ�ζονται μ�σω της συλλογικ�τητας. Η ατομικ�τητα � διαφορετικ�τητα ε�ναι φορ�ας και της συλλογικ�τητας πλην του εαυτο� της, γιατ� χωρ�ς συλλογικ�τητα δεν μπορε� να υπ�ρξει ατομικ�τητα – ο�τε θα ε�χε ν�ημα κ�τι τ�τοιο! – και, επομ�νως, ε�ναι φορ�ας της συλλογικ�ς δυναμικ�ς και ευθ�νης.

Γ�νεται φανερ� �τι τα αυτον�ητα δεν ισχ�ουν και, αν δεν τα υπερβο�με, δεν πρ�κειται ποτ� να διακρ�νουμε τις λογικ�ς λ�σεις των προβλημ�των μας. Αλλ� μας παρ�χουν τ�τοια ψυχολογικ� ευκολ�α (γεμ�τη, β�βαια, με ψευδαισθ�σεις) που νομ�ζουμε �τι η διαχε�ριση του εαυτο� μας ε�ναι ε�κολη, �σο ε�κολο φα�νεται το να διαχειριστο�με �να πρ�γμα που μας αν�κει, πρ�γμα που δε�χνει π�σο �χουμε αποξενωθε� απ� τον εαυτ� μας.

Η Ιω�ννα Μουτσοπο�λου ε�ναι Δικηγ�ρος Μ�λος της ΜΚΟ Σ�λων