 |
|
�� ��������� ��� ������� ��� ������ ��� ����� ��� �������
��� ������� ������������
(Μ�ρος 2ο του �ρθρου, Η αν�γκη για σκ�ψη και η ευθ�νη της σκ�ψης)
Κατ� περ�εργο τρ�πο, αυτ� η ιδιοτ�λεια του να μην ασχολε�ται κανε�ς με το πεδ�ο των εννοι�ν κ�νει τον �νθρωπο παθητικ�, αν και στην πρ�ξη μπορε� να φα�νεται εξαιρετικ� ενεργητικ�ς αλλ� παρορμ�μενος απ� επιθυμ�ες και �νστικτα, αγνο�ντας τη φ�ση των σκοπ�ν του. Το αποτ�λεσμα αυτ�ς της �ρνησης μεταξ� �λλων ε�ναι:
1) Να αναμ�νει απ� �λλους που ε�ναι κοινωνικ� πιο δραστ�ριοι, π.χ. τους πολιτικο�ς (και �χι μ�νον), να αποφασ�ζουν γι’ αυτ�ν, χωρ�ς ο �διος να ασχολε�ται με τα θ�ματα που τον αφορο�ν και εν� την �δια στιγμ� δεν τους εμπιστε�εται, πρ�γμα που ε�ναι μ�α κραυγαλ�α αντ�φαση. Ο περ�φημος, λοιπ�ν, «αυτοπροσδιορισμ�ς» για τον οπο�ο τ�σο επα�ρεται ο σ�γχρονος �νθρωπος δεν ε�ναι αληθιν�ς. Ε�ναι μια αυταπ�τη που στηρ�ζεται απλ�ς και μ�νον στο �τι υπ�ρχει ελευθερι�τητα των ενστ�κτων και των επιθυμι�ν, τα οπο�α �μως εκ φ�σεως και λ�γω της αυτοματικ�τητ�ς τους αποτελο�ν �να πεδ�ο �νετου χειρισμο� εκ μ�ρους οποιουδ�ποτε θ�λει να ελ�γξει τον �νθρωπο, �να πεδ�ο υποδο�λωσης – εφ’ �σον β�βαια υπερισχ�ουν στη ζω�. Αυτ� συμβα�νει, επειδ�, �που ελαχιστοποιε�ται η συνε�δηση κι η καταν�ηση, αυξ�νει η υποταγ�.
Αλλ� και στον πολιτικ� τομ�α ο �νθρωπος ε�ναι με δικ� του υπαιτι�τητα αβο�θητος, γιατ� χωρ�ς εννοιολογικ� επεξεργασ�α των δεδομ�νων της ζω�ς του ο πολ�της δεν μπορε� ο�τε να διακρ�νει τους κατ�λληλους πολιτικο�ς ηγ�τες ο�τε φυσικ� να τους ενισχ�σει αν υπ�ρξουν. Και αυτ� δεν πρ�κειται ποτ� να επιτευχθε� �σο αρνε�ται το γεγον�ς �τι �λα αυτ� απαιτο�ν μ�α ορθ� δυναμικ� επικοινων�ας με το κοινωνικ� περιβ�λλον και τον εαυτ� του, η οπο�α �μως αναπ�φευκτα συντελε�ται π�ντοτε και χωρ�ς εξα�ρεση μ�σω εννοι�ν, ε�τε πρ�κειται για προπαγ�νδα ε�τε για ειλικριν� επικοινων�α.
Στην πραγματικ�τητα, �χει καταλ�ξει η πεμπτουσ�α ειδικ� της πολιτικ�ς να ε�ναι η παθητικ�τητα των πολλ�ν και η ευχ�ρεια διαχε�ρισ�ς τους απ� τους λ�γους – αναφ�ρουμε την πολιτικ�, επειδ� σε αυτ�ν τον τομ�α ε�ναι εξαιρετικ� εμφαν�ς η παθητικ�τητα, παρ’ �λο που υπ�ρχει σε �λους τους τομε�ς της ζω�ς. Ακ�μη και �ταν οι �νθρωποι απαιτο�ν ευημερ�α και ελευθερ�α, ακ�μη και τ�τε, ελπ�ζουν να βρεθο�ν ηγ�τες που θα τους απαλλ�ξουν εφεξ�ς απ� την προσπ�θεια ρ�θμισης των προβλημ�των τους. Αυτ� ε�ναι μ�α μεγ�λη επ�τευξη της ηθελημ�νης παθητικ�τητας και εφησυχασμο� των πολλ�ν (!) και δεν θα �λλαζε αυτ� η αλ�θεια, ακ�μη και αν συμπτωματικ� οι ηγ�τες εργαζ�ντουσαν για το κοιν� καλ�.
Θα αναρωτι�ταν κανε�ς π�ς αυτ� συνδ�εται με τις �ννοιες που προαναφ�ραμε. Συνδ�εται, γιατ� η �δια η ενασχ�ληση με την εννοιακ� καταν�ηση της ζω�ς και των σκοπ�ν της, δε�χνει �τι υπ�ρχει ενεργ�ς σκοπ�ς, δηλαδ� σπ�σιμο της παθητικ�τητας και του εφησυχασμο� μ�σα στην �δια τη συνε�δηση, και αποτελε� την �ναρξη της υπευθυν�τητας και της �κφρασης βο�λησης.
Εδ� πρ�πει να κ�νουμε μ�α διευκρ�νιση, αν και δεν ε�ναι του παρ�ντος �ρθρου. Μπορε� κ�ποιος να εκφρ�ζει δ�θεν βο�ληση ως ενεργητικ� και δυναμικ� επιδ�ωξη των επιθυμι�ν του (π.χ. πλουτισμο�, αν�δειξης), αλλ� αυτ� η ενεργητικ�τητα, με υπ�βαθρο τη διαστρ�βλωση των θεμελιωδ�ν ιδε�ν, εννοι�ν και σκοπ�ν, λειτουργε� στο πεδ�ο της παθητικ�τητας και σκοπε�ει ωμ� στην απ�κτηση δ�ναμης εξουσ�ας, γιατ� �πως �λεγε ο Γ.Ζ�σης, η δ�ναμη ε�ναι η ειδωλοπο�ηση του Ε�ναι[i] – αλλ� κ�θε ε�δωλο αποτελε� παθητικ�τητα απ� �ποψη συνε�δησης. �χουμε, δηλαδ�, μ�α ενεργητικ� παθητικ�τητα που δεν εξυπηρετε� το σ�νολο του κ�σμου. �λες οι παραπ�νω διαστρεβλ�σεις που αναφ�ραμε διακρ�νονται απ� μια ενεργητικ�τητα δρ�σης, αλλ� και απ� αντικοινωνικ�τητα και υποβ�θμιση των θεμελιωδ�ν αξι�ν.
2) Να χ�νει το ν�μα σ�νδεσης με την ευθ�νη που �χει ο �διος για τις επιλογ�ς του, γιατ� η ευθ�νη απαιτε� και καταν�ηση της �ννοιας των σκοπ�ν του και γιατ� π�ντοτε και χωρ�ς εξα�ρεση οι θεμελι�δεις �ννοιες �χουν τον χαρακτ�ρα κοινωνικ�τητας, δηλαδ� της διασ�νδεσης με τους �λλους ανθρ�πους (�πως η δικαιοσ�νη, η ελευθερια, η ισ�τητα). Η ανευθυν�τητα και ο ατομικισμ�ς υποκρ�πτουν π�ντοτε διαστρεβλ�σεις εννοιακ�ς και δεν �χουν αυτεξουσι�τητα, δηλαδ� υφ�στανται μ�νον ως στρεβλ�σεις θεμελιωδ�ν αρχ�ν.
Η αυτογνωσ�α δεν ε�ναι ναρκισσιστικ� απασχ�ληση με τον εαυτ�, αλλ� διαλε�κανση των κιν�τρων και της φ�σης των θεμελιωδ�ν σκοπ�ν, προσδιορισμ�ς του εαυτο� και της σχ�σης με τον κ�σμο. Μ�σω αυτ�ς μπορε� να διακριθε� η ατομικ� ευθ�νη και γι’ αυτ� ο Ν�τσε την απ�ρριπτε ως περιπλοκ� στην επιδ�ωξη της ωμ�ς δ�ναμης και δ�θεν ως στρ�βλωση της εαυτ�τητας.
Και πρ�πει π�ντοτε να τ�θεται το ερ�τημα: Π�ς ε�ναι δυνατ�ν να κατανο�σει κανε�ς τις ευθ�νες του, αν αρνε�ται να σκεφθε�; Θα ακολουθε� τυφλ� και αυτοματικ� μ�νον �,τι �δη ε�ναι δοσμ�νο ως συν�θεια απ� το παρελθ�ν και εμπ�πτει στο αυτον�ητο και στην περιοχ� του ενστ�κτου και του ε�κολου συναισθ�ματος. Ακ�μη �μως κι αν το παλι� και γνωστ� ε�ναι σωστ�, θα ε�ναι �σως ανεπαρκ�ς απ�ναντι στις ν�ες συνθ�κες και προκλ�σεις, αλλ� η �δια η ανεπ�ρκεια καταν�ησης θα ε�ναι και αυτ� η �δια μια διαστρ�βλωση των εννοι�ν που θα ρυθμ�ζουν τη ζω�. Αυτ� θα συμβα�νει, γιατ� η καταν�ηση εξελ�σσεται και μ�σω αυτ�ς της ευρ�τερης καταν�ησης προσαρμ�ζεται και επαναβεβαι�νεται η ορθ�τητα του κιν�τρου και το ν�ο ευρ�τερο εννοιολογικ� περιεχ�μενο των σκοπ�ν. Για παρ�δειγμα, η αφοσ�ωση στην οικογ�νεια ε�ναι μ�α βασικ� αξ�α του ανθρ�που, αλλ� υπ� τις συνθ�κες μιας κοινων�ας περισσ�τερο συνεκτικ�ς και οργανωμ�νης αυτ� η αφοσ�ωση θα πρ�πει να εναρμονισθε� με την κοινωνικ� υπευθυν�τητα ισορροπ�ντας β�σει αρχ�ν οικογ�νεια και κοινων�α, και, αν δεν το κ�νει, θα μεταβληθε� σε νεποτισμ�. Το �διο το κ�νητρο της ανιδιοτελο�ς οικογενειακ�ς αφοσ�ωσης θα μετατοπιστε� σε κ�νητρο ατομικ�ς και συλλογικ�ς ιδιοτ�λειας με κ�ντρο την οικογ�νεια. Το �διο μπορε� να γ�νεται και σε σχ�ση με �λλες αξ�ες �πως το �θνος, η ελευθερ�α, η δ�ναμη, η ευημερ�α και πολλ�ς �λλες. Γι’ αυτ� την καταν�ηση απαιτε�ται καταν�ηση των θεμελιωδ�ν εννοι�ν και σκοπ�ν.
3) Να ενδιαφ�ρεται μ�νον για το πεδ�ο των αποτελεσμ�των και �χι για το πεδ�ο στο οπο�ο προετοιμ�ζονται τα αποτελ�σματα και η πολιτικ� ε�ναι το πιο κραυγαλ�ο πεδ�ο �που αποκαλ�πτεται αυτ�. �μως το πεδ�ο των αποτελεσμ�των ε�ναι �δη παρελθ�ν σε σχ�ση με το πεδ�ο στο οπο�ο προετοιμ�στηκαν αυτ� και το οπο�ο �ταν το αληθιν� παρ�ν �που μπορο�σε κανε�ς να αντιδρ�σει αποτελεσματικ�. Δηλαδ�, η πραγματικ�τητα προετοιμ�ζεται στο επ�πεδο της διαμ�ρφωσης σκοπ�ν και κιν�τρων, μετ� αυτο� εκπληρ�νονται στο επ�πεδο της πρ�ξης και κατ�πιν επ�ρχονται τα αποτελ�σματα των πρ�ξεων. Αυτ�, �μως, που ο �νθρωπος αποκαλε� πραγματικ�τητα ε�ναι το πεδ�ο �που αναδ�ονται οι συν�πειες των επιλογ�ν του και ε�ναι �δη παρελθ�ν υπ� την �ννοια �τι οι επιλογ�ς �χουν �δη γ�νει και �χουν κινηθε� σε δρ�ση, εν� αυτ�ς βλ�πει απλ�ς μια απεικ�νιση του περιεχομ�νου τους – και αυτ� ε�ναι δραματικ�. Υπ�ρχει διασ�νδεση εν�ς αιτ�ου και των αποτελεσμ�των του, αλλ� αληθιν� παρ�ν ε�ναι μ�νον το α�τιο, η γενεσιουργ�ς αιτ�α. Β�βαια, και τα α�τια μπορε� να �χουν πολλ�ς διαστρωματ�σεις χρ�νου, αλλ� αυτ� ε�ναι �να �λλο ζ�τημα �μοιας μεν φ�σης αλλ� που δεν ε�ναι αναγκα�ο για την καταν�ηση ορισμ�νων θεμελιωδ�ν λειτουργι�ν.
Για παρ�δειγμα, μ�θαμε �τι ο υπερδανεισμ�ς μιας χ�ρας οδηγε� σε υποθ�κευσ� της, �μως αυτ� δεν προκλ�θηκε �ταν �γινε γνωστ� το γεγον�ς και ζητ�θηκε η αποπληρωμ� του δανε�ου, αλλ� πολ� πιο πριν, τ�τε που η παραμικρ� ν�ξη για καταν�ηση τ�τοιων πραγμ�των θα εθεωρε�το θεωρητικολογ�α απ� τους περισσ�τερους. Ποιο �ταν εδ� το αληθιν� παρ�ν; Η μ�α προγεν�στερη χρονικ� φ�ση �ταν �ταν προετοιμαζ�ταν και εφαρμοζ�ταν η οικονομικ� αυτ� πολιτικ�, �μως ακ�μη και πριν απ� αυτ�ν υπ�ρξε η χρονικ� φ�ση κατ� την οπο�α ο �νθρωπος με ακατ�λληλη παιδε�α και πρ�τυπα προσηλων�ταν στην υλικ� ευημερ�α και γιν�ταν παθητικ�ς, χ�νοντας �τσι την ευκαιρ�α να χρησιμοποι�σει επωφελ�ς τα μαθ�ματα που π�ρε απ� τον παγκ�σμιο π�λεμο. Και ακ�μη πιο πριν απ� αυτ�ν �ταν η – απ�ραντη, θα λ�γαμε – χρονικ� φ�ση �που ο �νθρωπος θεωρο�σε �τι η μ�νη επιδ�ωξη της ζω�ς ε�ναι η υλικ� ευημερ�α κι ο εφησυχασμ�ς. Υπ�ρχει αλυσ�δα αιτ�ων, �που το μεταγεν�στερο α�τιο ε�ναι αποτ�λεσμα του προγεν�στερου. Γι’ αυτ� η αυτογνωσ�α ε�ναι τ�σο θεμελι�δης.
�να �λλο παρ�δειγμα απ� την καθημεριν� ζω�: παρατηρε�ται το φαιν�μενο �νας �νθρωπος να ενδιαφ�ρεται για την ομορφι� του (και ξ�ρουμε π�σο �ντονο και καταπιεστικ� ε�ναι αυτ� σ�μερα), αλλ� ταυτ�χρονα να ξεχν�ει το ζ�τημα της υγε�ας (σωματικ�ς και ψυχολογικ�ς), που προηγε�ται ως σπουδαι�τερο της ομορφι�ς, καθ�ς και το ζ�τημα της αυταξ�ας του σ�ματος που μπορε� �τσι να γ�νεται �νας π�ρος σχεδ�ν εμπορε�σιμος, πρ�γμα που αντιστρατε�εται �μως την επιθυμητ� ολοκλ�ρωση της ατομικ�τητας, της αυταξ�ας, της ελευθερ�ας και της αγ�πης για τον εαυτ�. Διαφε�γει συνεχ�ς το ουσι�δες και η βαθ�τερη επιδ�ωξη. Και για να φανε� π�σο αναγκα�ο ε�ναι το πεδ�ο της �ννοιας πρ�πει να προσθ�σουμε στο τελευτα�ο παρ�δειγμα �τι θα μπορο�σε η προσπ�θεια για αυταξ�α και ελευθερ�α να υπ�κειται και αυτ� σε κ�νδυνο, δηλαδ� να αναπτυχθε� και αυτ� με λανθασμ�νο τρ�πο απλ�ς ως αντ�δραση στον περιορισμ� που επιβ�λλουν τα παραπ�νω πρ�τυπα ομορφι�ς, πα�ρνοντας τη μορφ� υπεροψ�ας, επιθετικ�ς αδιαφορ�ας που �μως θα υποκρ�πτουν φθ�νο και �χι αληθιν� απελευθ�ρωση απ� τη φυλακ� αυτ�, οπ�τε π�λι τα θεμελι�δη θα διαστρεβλ�νονται.
Τ�ποτε, λοιπ�ν, απ� �λες αυτ�ς τις ημιτελε�ς προσπ�θειες δεν διασφαλ�ζει την ευτυχ�α του ανθρ�που - και �χι μ�νον αυτ�ν.
Οι περισσ�τερες κιν�σεις του ανθρ�που διακρ�νονται, δυστυχ�ς, απ� μ�α τ�ση φυγ�ς απ� την πραγματικ�τητα (�πως π.χ. και μ�ρους του οικολογικο� κιν�ματος) καθ�ς και απ� απ�κρουση της εννοιολογικ�ς αντ�ληψης του εαυτο�, των σκοπ�ν του και του κ�σμου, γιατ� αυτ� ακριβ�ς οδηγε� τον �νθρωπο μ�σα στον κ�σμο και τις ευθ�νες του. Αλλ� χωρ�ς αυτ�ν την αντ�ληψη καμμ�α κ�νηση δεν ε�ναι σωστ� και απλ�ς η φαντασ�ωση θα αυτοαναγορε�εται σε πραγματισμ�, εν� ο πραγματισμ�ς θα υποτιμ�ται ως θεωρητικολογ�α μ�σα απ� μ�α κατ�φωρη αντιστροφ� των αξι�ν. Αυτ� εγγυ�ται �τι καμμ�α προσπ�θεια για ασφ�λεια � ελευθερ�α δεν πρ�κειται να �χει επιτυχ�α και το χειρ�τερο ε�ναι �τι με αυτ�ν τον τρ�πο ο�τε τα αναγκα�α μαθ�ματα θα ληφθο�ν απ� την αποτυχ�α, γιατ� η �λη αυτ� αντ�δραση ε�ναι ευθε�α επιλογ� της τυφλ�τητας.
[i] Γι�ννης Ζ�σης, "Η ισχ�ς και η ειδωλοπο�ηση του Ε�ναι", solon.org.gr.
Η Ιω�ννα Μουτσοπο�λου ε�ναι Δικηγ�ρος, μ�λος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ.
|