Ο παραπ�νω τ�τλος δεν υποδηλ�νει �τι η Επιστ�μη ε�ναι αντικοινωνικ�, αλλ� �τι η υπαρκτ� επιστ�μη (δηλαδ� �πως αυτ� �χει διαμορφωθε� και λειτουργε�) ε�ναι κατ� �να μεγ�λο μ�ρος της αντικοινωνικ�. Αυτ� συμβα�νει, επειδ� η γν�ση γ�νεται αντιληπτ� και λειτουργε� ως πεδ�ο δυν�μεως. Τρ�πον τιν� η γν�ση χρησιμοποιε�ται ως επιβεβα�ωση της �παρξης και της ισχ�ος της αποτελ�ντας μ�τρο σ�γκρισης και επιβολ�ς στους μη γνωρ�ζοντες και μ�σο ιδιοπο�ησης και ελ�γχου. Επειδ� η γν�ση ε�ναι στεν� συνυφασμ�νη με την πλ�νη της δ�ναμης, ρ�πει ευκολ�τερα σε τομε�ς που επιφ�ρουν �μεσα επωφελ� αποτελ�σματα ε�τε στην κοινωνικ� �νταξη του ανθρ�που ε�τε στον αυτοκαθορισμ� του.

Γι’ αυτ�ν τον λ�γο η γν�ση �χει υποβαθμιστε� σημαντικ� σε πληροφορ�α, δηλαδ� σε ποσ�τητα δυν�μεως προς χρ�ση. Αυτ� συμβα�νει σε �λη την κλ�μακα των γν�σεων, απ� την καθημεριν� γν�ση των απλ�ν πραγμ�των, των οπο�ων η ενσωματωμ�νη δ�ναμη δεν ε�ναι πλ�ον αντιληπτ� ως τ�τοια λ�γω της μεγ�λης δι�χυσ�ς της, μ�χρι την πιο αφηρημ�νη � εξιδικευμ�νη γν�ση, η οπο�α ε�ναι προσεγγ�σιμη μ�νον απ� τους ειδικο�ς επιστ�μονες. Στην επιστ�μη ε�ναι εμφαν�ς η αντ�ληψη της γν�σης ως δ�ναμης, χρησιμοποιο�μενης στην υπηρεσ�α συμφερ�ντων παντ�ς ε�δους.
Ε�στοχα αναφ�ρεται σε αυτ� την αντ�ληψη της γν�σης σε �ρθρο του ο Γι�ννης Ζ�σης αναφερ�μενο στα σχ�λια με αρ. 8 του παρ�ντος δοκιμ�ου, στο Β' Μ�ρος.

Μερικ� απ� τα εξ�χως αντικοινωνικ� στοιχε�α της ε�ναι ορατ� και φυσικ� αναφ�ρονται κυρ�ως (αν και �χι μ�νον) στο επ�πεδο επιστημονικ�ς γν�σης που ε�ναι για λ�γους, εκε� �που παρ�γεται η γν�ση απ� μ�α επιστημονικ� ελ�τ. Κατ�πιν ορισμ�να στοιχε�α της γν�σης αυτ�ς ενσωματ�νονται στην παιδε�α και στην κοινων�α με δ�ναμη αυθεντ�ας με αποτ�λεσμα οι λοιπο� να μη μπορο�ν να ε�ναι ενεργο� στη σχ�ση τους με τη γν�ση, πλην εξαιρ�σεων.

Ενδεικτικ� ας αναφ�ρουμε τα εξ�ς:

Η αντικοινωνικ�τητα χρ�σης και λειτουργ�ας της επιστ�μης

1) Η χρ�ση της επιστ�μης για πολεμικο�ς σκοπο�ς και για χ�ρη της εξουσ�ας
Πρακτικ� και ηθικ� ε�ναι αβ�σιμος ο ισχυρισμ�ς �τι η επιστ�μη δεν πρ�πει να χρησιμοποιε�ται ποτ� για πολεμικο�ς σκοπο�ς, γιατ� θα �ταν παρ�λογο και αν�θικο να μη χρησιμοποιε�ται η γν�ση, για να αντιμετωπ�ζεται �νας αληθιν�ς εχθρ�ς. Ταυτ�χρονα �μως οφε�λουμε να αποδεχθο�με το γεγον�ς �τι τα ορθ� κ�νητρα υπ�ρξαν σπ�νια, συχν�τερα υπ�ρχε συγκαλυμμ�νη � εμφαν�ς επιθετικ�τητα και κατ�χρηση.

�πως ε�στοχα παρατηρε� η Χριστ�να Π. Φ�λη στο βιβλ�ο της «Εξουσ�α και Μαθηματικ�»(1) οι περισσ�τεροι «θεωρο�ν πως η επιστ�μη των μαθηματικ�ν βρ�σκεται μακρι� απ� κ�θε μορφ� εξουσ�ας, αφο� τα αποτελ�σματ� της, αφηρημ�να και συν�θως ακαταν�ητα για τους μη ειδικο�ς, ελ�χιστη σχ�ση �χουν με την εξουσ�α. Ξεχνο�ν �μως πως για π�ρα πολλο�ς αι�νες τα μαθηματικ� αν�καν στην πρωτοπορ�α ε�τε ως θεωρ�α ε�τε ως εφαρμογ� και επομ�νως οι δι�κονοι αυτ�ς της επιστ�μης �ταν σχεδ�ν π�ντα κοντ� στους �ρχοντες και τους υπηρετο�σαν πιστ� ως φιλ�σοφοι, γεωμ�τρες, αστρον�μοι, μηχανικο�, αποκωδικογρ�φοι. ... Σ�μερα οι οι αυλ�ς των ηγεμ�νων �χουν αντικατασταθε� απ� τις πολυεθνικ�ς εταιρε�ες, οι οπο�ες προσφ�ροντας αξιοσ�βαστα οικονομικ� ανταλλ�γματα μπορο�ν να �χουν στην υπηρεσ�α τους τα πιο φωτειν� πνε�ματα....».

Ταυτ�χρονα ο�τε οι �διοι οι επιστ�μονες διαθ�τουν το ηθικ� � κοινωνικ� κριτικ� πνε�μα, �στε να επιλ�ξουν να προσφ�ρουν � να μην προσφ�ρουν τη γν�ση τους σε τομε�ς �που θα μπορο�σε αυτ� να χρησιμοποιηθε� �δικα και καταστροφικ�. Μια τ�τοια επιλογ� καθ�σταται ολο�να και δυσκολ�τερη, �ταν η �ρευνα χρηματοδοτε�ται αποκλειστικ� απ� μεγ�λα ιδιωτικ� συμφ�ροντα. Αλλ� και τα κρ�τη στη θ�ση ιδιωτικ�ν συμφερ�ντων δεν θα διαφοροποιο�σαν την κατε�θυνση  της �ρευνας σε τ�τοιους τομε�ς �πως ε�ναι τα οπλικ� συστ�ματα, αν και σε ορισμ�νους �λλους, �πως ε�ναι η υγε�α, ενδεχομ�νως θα υπ�ρχε διαφοροπο�ηση.

Το παρ�δοξο με τις επιστ�μες και �λους τους τομε�ς της ανθρ�πινης γν�σης και δημιουργικ�τητας ε�ναι �τι επιχειρο�ν να αντλ�σουν αυθεντ�α και ελευθερ�α απ� κοινωνικο�ς και νομικο�ς περιορισμο�ς επικαλο�μενες τον ιδεατ� χαρακτ�ρα της γν�σης, την οπο�α προσπαθο�ν να εκπροσωπ�σουν. Το κ�νει η οικονομ�α, οι επιστ�μες, η τ�χνη, η θρησκε�α! �ραγε τι απομ�νει για τη λειτουργ�α του ν�μου; Η �παρξη του ν�μου ε�ναι τελικ� απεχθ�ς και αποφευκτ�α με την αβ�σιμη δικαιολογ�α �τι �νας τ�τοιος περιορισμ�ς θα �ταν λογοκρισ�α – προσπαθ�ντας να κ�νουν αφελε�ς � εν�οτε κακ�βουλους συνειρμο�ς σχετικ� με τον ολοκληρωτισμ�. �μως υπ�ρχει και η εμφαν�ς υπ�ρβαση ορ�ων, που αυτ� ε�ναι που �χει φ�ση ολοκληρωτικ�, γιατ� δημιουργε� κοινωνικ�ς τερατογεν�σεις. Και τελικ� και π�ραν �λων πρ�πει να υπ�ρχει η αυτοεγκαινιαζ�μενη ευθ�νη απ�ναντι στην εξ�λιξη και την ιστορ�α – και κανε�ς δεν εξαιρε�ται απ� αυτ�ν.

Υπ�ρξε απ� την εποχ� της ατομικ�ς β�μβας μ�ριμνα και αντ�ληψη των κινδ�νων εκ μ�ρους ακ�μη και των μεγ�λων φυσικ�ν που συμμετε�χαν στην κατασκευ� της, που εκφρ�στηκε το 1955 με μ�α διακ�ρυξη επιστημ�νων γνωστ� ως Russell–Einstein Manifesto,(2) αλλ� και τη Mainau Declaration(3) τον �διο χρ�νο απ� γερμανο�ς πυρηνικο�ς φυσικο�ς. Ο πρ�τος �μως που �θεσε το θ�μα και αποχ�ρησε απ� το πρ�γραμμα κατασκευ�ς της για λ�γους συνε�δησης �ταν ο Joseph Rotblat,(4) πυρηνικ�ς φυσικ�ς, με ν�μπελ ειρ�νης το 1995.

�κτοτε �χει τεθε� το ζ�τημα της ευθ�νης των επιστημ�νων για �λους τους επιστημονικο�ς τομε�ς και κυρ�ως για τομε�ς �πως η γενετικ� που αναπτ�χθηκε κυρ�ως στο δε�τερο μισ� του προηγο�μενου αι�να.

2) Η επιστ�μη αρωγ�ς  της κερδοσκοπ�ας
Αλλ� ακ�μη και στις ανθρωπιστικ�ς επιστ�μες, που ασχολο�νται με τον �διο τον �νθρωπο,  βλ�πουμε την οργανωμ�νη και �σως παρ�νομη χρ�ση της επιστ�μης για λ�γους κερδοσκοπ�ας, �πως για χ�ρη διαφ�μισης. �να σημαντικ� και γνωστ� παρ�δειγμα ε�ναι ο Μπερνα�ζ (ανηψι�ς του Φρ�υντ) που χρησιμοπο�ησε τα ψυχολογικ� συμπερ�σματα του Φρ�υντ για τη δημιουργ�α διαφημιστικ�ς καμπ�νιας, �στε να επηρε�σει τον πληθυσμ� και να τον οδηγ�σει να αγορ�σει τα προ��ντα ορισμ�νης εταιρε�ας – επηρε�ζοντας �κτοτε �λο το μοντ�λο της διαφ�μισης. Αυτ� η χρ�ση της ψυχολογ�ας λειτουργε� μεν στην καθημεριν�τητα συνειδητ� � ασυνε�δητα απ� το �τομο σε μικροκοινωνικ� επ�πεδο, αλλ� γ�νεται τρομερ� επικ�νδυνη, �ταν χρησιμοποιε�ται εσκεμμ�να, οργανωμ�να και με επιστημονικ� μ�θοδο για χειραγ�γηση μεγ�λων ομ�δων πληθυσμο� – �στω κι αν πρ�κειται για �ναν καταιγισμ� απλ�ς διαφ�μισης. Αυτ� ξεφε�γει απ� τα �ρια της νομιμ�τητας και δεν μπορε� να δικαιολογηθε� απ� το �ρθρο του Συντ�γματος περ� ελε�θερης αν�πτυξης της προσωπικ�τητας.

Επιπρ�σθετα, και μ�νον το �τι χρηματοδοτο�νται επιστημονικ�ς �ρευνες απ� ιδιωτικ�ς εταιρε�ες δε�χνει �τι η επιστημονικ� αμεροληψ�α �χει �δη χαθε�. Κυρ�ως �μως �χει χαθε� η αμεροληψ�α στην επιλογ� του τομ�α �ρευνας. Το ν�μα αν�μεσα στην αληθιν� αν�γκη (που πρ�πει να επαναπροσδιοριστε�, απολεσθε�σα μ�σα σε �γονες επιθυμ�ες) και στο προσφερ�μενο μ�σον ικανοπο�ησης της αν�γκης �χει θραυσθε�, υπ�ρχει χ�σμα, επειδ� η επιστ�μη ως φορ�ας γν�σης �χει �δη γ�νει φορ�ας επιβολ�ς.

3) Εγκαταλε�πεται σε σημαντικ� βαθμ� η �ρευνα του περιεχομ�νου ιδε�ν � εννοι�ν σχετικ�ν με την επιστ�μη και τα ζητ�ματα επιλ�ονται κυρ�ως εργαλειακ�
Δηλαδ� κατασταλ�ζει στην �ρευνα �,τι και στον βαθμ� που ε�ναι εφαρμ�σιμο. Ακ�μη και ο David Hilbert, ο μεγ�λος μαθηματικ�ς, προσπαθ�ντας να αποφ�γει τα εννοιακ� αδι�ξοδα κατ�φυγε σε �ναν φορμαλισμ� που βο�θησε στην παρ�καμψη των αδιεξ�δων (αλλ� χωρ�ς καταν�ηση) και διευκ�λυνε τις εφαρμογ�ς.

Αυτ� αποτελε� μια στρ�βλωση στη χρ�ση της πληροφορ�ας και στην προσ�γγιση της γν�σης. Σημα�νει πως διογκ�νεται υπερβολικ� το οργανωτικ� μ�ρος της κοινωνικ�ς δομ�ς (που ε�ναι π�ντοτε φορ�ας εξουσ�ας) μ�σω της συσσ�ρευσης γν�σης διατιθ�μενης προς χρ�ση και συρρικν�νεται το συνειδησιακ� μ�ρος στο οπο�ο εδρ�ζεται και το στοιχε�ο της ελευθερ�ας - ο �νθρωπος παθητικοποιε�ται περισσ�τερο. Η σχ�ση συνε�δησης και οργ�νωσης ε�ναι αντιστρ�φως αν�λογη και αυξανομ�νης της μιας μει�νεται η �λλη. Αυτ� η �λλειψη ισορροπ�ας � ορθ�ν αναλογι�ν αν�μεσα σε εφαρμογ�ς και συνε�δηση οδηγε� σε μ�κος χρ�νου σε διατ�ραξη του ανθρ�πινου γ�γνεσθαι, πρ�γμα που σ�μερα ε�ναι πλ�ον προφαν�ς. Αυτ� ε�ναι �να ζ�τημα που απαιτε� ξεχωριστ� αν�λυση.

Γλαφυρ� αναφ�ρεται σε αυτ� τη στρ�βλωση ο Γι�ννης Ζ�σης λ�γοντας: «Η πρ�τη μορφ� της ειδικευμ�νης �γνοιας ε�ναι η λειτουργικ� �γνοια που υπ�ρχει μ�σα στις επιμ�ρους ειδικε�σεις. Ξεκιν� απ� το γεγον�ς της απουσ�ας της εννοιολογικ�ς παιδε�ας στο σ�νολο των επιστημ�ν, αναπτ�σσοντας αποκλειστικ�   μ�α επιμεριστικ� συστημικ� προσ�γγιση και αποξεν�νοντας απ� τον κεντρικ� πυρ�να τ�ς γν�σης της κ�θε επιστ�μη. Γι�αυτ� μ�νον οι μεγ�λες επιστημονικ�ς μορφ�ς ε�ναι ικαν�ς να αντλ�σουν  δημιουργικ� στοχασμ� απ� τον πυρ�να των επιστημ�ν τους. Αυτ� ε�ναι η πρ�τη �ψη της ειδικευμ�νης �γνοιας.
....Η δε�τερη μορφ� της ειδικευμ�νης �γνοιας, �χει να κ�νει με την �γνοια που υπ�ρχει στην �δια την επιστ�μη στο σ�νολ� της μ�σα απ� τα ε�δωλα της ειδικ�τητας. Καμ�α ειδ�κευση δεν μπορε�  να προσεγγ�σει τα ζητ�ματ� της ολοκληρωμ�να, ολιστικ� και επιστημονικ� και η ειδ�κευση απαιτε� την συνδρομ� των �λλων μορφ�ν. Η �κφραση του γνωστικο� συν�λου της ανθρ�πινης συνε�δησης απαιτε� την συνδρομ� μορφ�ν που δεν ε�ναι ακραιφν�ς επιστημονικ�ς και που εκφρ�ζουν στο σ�νολ� τους την ανθρ�πινη συνε�δηση. Γιατ� δεν υπ�ρχει γν�ση χωρ�ς ανθρ�πινη συνειδητ�τητα - και μ�λιστα συνειδητ�τητα στ� σ�νολο της. Αυτ� η συνεργασ�α των �ψεων της ανθρ�πινης συνε�δησης ε�ναι που απαιτε�ται, για να θεραπε�σουμε το σχισματικ� πεδ�ο της ανθρ�πινης εξ�λιξης».(5)

Επ�σης: «�μως αυτ� η πρακτικ� του Χ�λμπερτ και των σ�γχρονων μαθηματικ�ν αναπτ�ξεων δεν οδηγε� σε μ�α θεμελιακ� προσ�γγιση και συν�ντηση με �λλες επιστ�μες. Επιτρ�πει στα μαθηματικ� εργαλε�α να �χουν μ�α μεγ�λη αυτονομ�α απ� την αξιωματικ� τους ευπ�θεια και αστ�θεια, που ε�ναι περισσ�τερο φιλοσοφικ�, επιτρ�ποντ�ς τους να λειτουργο�ν ως αρτιμελ� εργαλε�α των �λλων επιστημ�ν. Οπωσδ�ποτε μ�α θεμελιακ� αναγωγ� των μαθηματικ�ν στις δικ�ς τους εννοιολογικ�ς και αξιωματικ�ς ρ�ζες θα �κανε τα μαθηματικ�  να λειτουργο�ν σαν �να σ�στημα αναγωγικο� ορισμο�.

Η τ�ση του Χ�λμπερτ να ολοκληρ�σει τη μαθηματικ� σκ�ψη σε �να κλειστ�  �ρτιο σ�στημα, ανατρ�πεται οριστικ� απ� τον Κο�ρτ Γκ�ντελ.

Συγκεκριμ�να, μετ� απ� το π�ρασμα απ� το σημε�ο σ’ αυτ� που δεν �χει μ�γεθος στην γραμμ� και στο ευθ�γραμμο τμ�μα και απ� αυτ� στην επιφ�νεια και μετ� απ� την επιφ�νεια στον �γκο, �χουμε ποιοτικ� και εννοιακ� �λματα.�πως ε�παμε παραπ�νω, ο Χ�λμπερτ, ορ�ζοντας συμβολικ� τα σημε�α ΑBC και ορ�ζοντας τις ευθε�ες ως abc, και τα επ�πεδα με ΑΒΓ, διαμορφ�νει μ�α απολ�τως τυπολογικ�, συμβολικ�, εικονικ� και ειδωλικ� τ�ξη ορισμ�ν, �που δεν χρει�ζονται λειτουργικ�ς αναφορ�ς της γλ�σσας σε περιεχ�μενα. Το περιεχ�μενο της �ννοιας του σημε�ου εξαφαν�ζεται, �πως και το περιεχ�μενο της �ννοιας της ευθε�ας και του επιπ�δου. Μεθοδολογικ�, σε μ�α προσπ�θεια κατοχ�ρωσης της ανεξαρτησ�ας του εποικοδομ�ματος απ� τα αξι�ματα,  αυτ� ε�ναι σωστ�. �μως δεν παρ�χει μια οντολογικ� δυναμικ�».(6)

4) Η κυρ�αρχη επιστημονικ� �ποψη για την �παρξη Θεο�
Η κυρ�αρχη επιστημονικ� �ποψη αρνε�ται την �παρξη Θεο� και καταδι�κει την αντ�θετη. Αυτ� ε�ναι �δη �νας μεγ�λος περιορισμ�ς της επιστ�μης, εφ�μιλλος των θρησκευτικ�ν περιορισμ�ν που επ�βαλε η θρησκευτικ� αυθεντ�α στην επιστημονικ� �ρευνα. Υπονοε�ται δε με αυτ� �τι ο μ�νος τρ�πος προσ�γγισης της αλ�θειας ε�ναι ο επιστημονικ�ς, �πως κ�ποτε εθεωρε�το ο θρησκευτικ�ς.

Β�βαια κανε�ς δεν μπορε� να αποφ�γει την τοποθ�τηση απ�ναντι σε αυτ� το ερ�τημα. Αλλ� ταυτ�χρονα αληθε�ει το �τι, �ποια και να ε�ναι η απ�ντηση σε αυτ�, θα �χει θρησκευτικ� χροι�, γιατ� αυτ� ε�ναι η φ�ση του ζητ�ματος. Αυτ� το τελευτα�ο πρ�πει να γ�νει κατανοητ�. Οι θρησκευτικ�ς αντιπαραθ�σεις �χουν μεταφερθε� και στον επιστημονικ� τομ�α.Το ζητο�μενο επομ�νως ε�ναι π�ς μπορε� ο επιστ�μονας να αρθε� σε �να επ�πεδο υγιο�ς αγνωστικισμο� � σε �να επ�πεδο πιθανολ�γησης λ�θους στον προσδιορισμ� των �ρων «πνε�μα» και «�λη», �στε να μπορε� να ανασυνθ�τει την αντ�ληψ� του, �στω και αν το βασικ� ζητο�μενο παραμ�νει το �διο γι’ αυτ�ν.

Εν ολ�γοις, οι �ννοιες Θε�ς, �λη και Γν�ση και �λλες θεμελι�δεις πρ�πει να αποσυνδεθο�ν απ� τα ιστορικ� στοιχε�α της θρησκε�ας και της επιστ�μης, γιατ� η αντ�ληψ� μας επηρε�ζεται απ� τον περιορισμ� που μας επιβ�λλουν τ�σο οι αισθ�σεις �σο και η ιστορικ�τητα των αντιλ�ψεων, αν και αυτ� η ιστορικ�τητα μπορε� να ε�ναι εξαιρετικ� χρ�σιμη σε �λλα επ�πεδα. Δεν ε�μαστε προς το παρ�ν σε θ�ση να κ�νουμε μ�α σ�νθεση θεμελιωδ�ν εννοι�ν ο�τε γνωρ�ζουμε αν αυτ� η σ�νθεση ε�ναι δυνατ�. Το καλ�τερο δυνατ�ν ε�ναι η αποδοχ� της διεν�ργειας �ρευνας οποιασδ�ποτε κατε�θυνσης και η διαυγ�ς εξ�ταση των πειραματικ�ν δεδομ�νων, εμπλουτ�ζοντας �τσι την αντ�ληψη �λων των πλευρ�ν. Η απολυτ�τητα οδηγε� σε ακρ�τητες και οι ακρ�τητες σε αποσ�νθεση και καταστροφ�. Το πεπρωμ�νο της επιστ�μης πρ�πει �μως να ε�ναι διαφορετικ�.

Αναφορ�ς:
(1) Φ�λη Χριστ�να, Εξουσ�α και Μαθηματικ�, 2009, εκδ. Παπασωτηρ�ου, Προλογικ� Σημε�ωμα.
(2) Russell-Einstein_Manifesto, en.wikipedia.org
(3) Mainau_Declaration, en.wikipedia.org
(4) Joseph_Rotblat, en.wikipedia.org
(5) Γι�ννης Ζ�σης, Η πλ�νη της γνωσιολογ�ας και της επιστημολογ�ας, solon.org.gr
(6) Γι�ννης Ζ�σης, Η απ�ντηση στην ειδικευμ�νη �γνοια (Β' Μ�ρος), solon.org.gr

Η Ιω�ννα Μουτσοπο�λου ε�ναι Δικηγ�ρος, μ�λος της  ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ.