 |
|
� ����������� ��������� ��� ����������� ��� �����
��� ������� ������������
Τα πρ�γματα συν�θως εξελ�σσονται σε μ�κος χρ�νου και �τσι δεν γ�νονται �γκαιρα αντιληπτ�, αν κανε�ς κρ�νει μ�νον απ� τα αποτελ�σματα παραγνωρ�ζοντας τα α�τια και εν τ�λει τη σχ�ση αιτ�ου – αποτελ�σματος που υπ�ρχει σε �λο το γ�γνεσθαι. Αυτ� �χει σαν αποτ�λεσμα οι �νθρωποι να αιφνιδι�ζονται απ� τα αποτελ�σματα της αδρ�νει�ς τους σχετικ� με την καταν�ηση των αιτ�ων. Ποια ε�ναι αυτ� η αποδ�μηση των Ιδε�ν στην ανθρ�πινη ζω�; Εκφρ�ζεται με πλ�θος τρ�πων, �πως ενδεικτικ�:
1) Το �τι συν�θως ο πολ�της (κ�θε χ�ρας) δεν κατανοε� �τι π�σω απ� κ�θε ελευθερ�α του και δικα�ωμ� του βρ�σκεται μια μεγ�λη Ιδ�α, σαν θεμελι�δης παρ�ρμηση της ανθρ�πινης φ�σης, π�ραν του �τι η καθι�ρωση της λειτουργ�ας των μεγ�λων ιδε�ν υπ�ρξε αποτ�λεσμα συγκρο�σεων απ� την αρχα�α εποχ�, που δε�χνουν την με�ζονα διαπ�λη της οπο�ας αντικε�μενο �ταν η εφαρμογ� κ�ποιων προτ�πων-ιδε�ν, ακ�μη και αν δεν αναγνωριζ�ταν ως τ�τοια. Οι ιδ�ες εκλαμβ�νονται μ�νον ως εργαλε�α για την ικανοπο�ηση επιθυμι�ν που τα καταργε� κανε�ς �ποτε θ�λει �χοντας απ�λυτη εξουσ�α επ�νω τους.
2) Η πολιτικ� που υπ�ρξε το κ�ριο (αλλ� �χι το μ�νο) πεδ�ο των ιδε�ν - πλην της θρησκε�ας που δ�σποσε στην προηγο�μενη περ�οδο - ασκ�θηκε με τ�τοιο ανε�θυνο και ατομιστικ� τρ�πο που απαξι�θηκε απ� �λους, πολιτικο�ς και λαο�ς, γιατ� και οι λαο� συμμετε�χαν σε αυτ� με τις πρ�ξεις και παραλε�ψεις τους.
Η υλικ� ευημερ�α του δυτικο� κ�σμου, με το κρ�τος πρ�νοιας και το ε�κολο κ�ρδος που υπ�ρχε για πολλο�ς, αποτ�λεσε στην πραγματικ�τητα μ�α λ�θη – και φα�νεται πως ε�στοχα ο Β�σμαρκ (και �χι κ�ποιος δημοκρ�της) ε�χε θεμελι�σει στην πρ�ξη το κοινωνικ� κρ�τος με σκοπ� να αποφ�γει τις εξεγ�ρσεις. Αυτ� δεν απαξι�νει το κοινωνικ� κρ�τος, αλλ� το παρ�δειγμα χρησιμοποιε�ται για να ενισχ�σει την παρο�σα �ποψη για το π�ς εξ�λαβαν οι �νθρωποι το κοινωνικ� κρ�τος: σαν να �ταν το δικα�ωμ� τους αδιαμφισβ�τητο και πως δεν χρειαζ�ταν αυτο� να κ�νουν τ�ποτε, �τι το κοινωνικ� κρ�τος, σαν �νας θεσμ�ς, θα λειτουργο�σε στη θ�ση της δικ�ς τους απουσ�ας, ηθικ�ς και πρακτικ�ς, και πως η ουσ�α της συλλογικ�τητας �ταν η εξασφ�λιση των ατομικ�ν συμφερ�ντων χωρ�ς καμμ�α �λλη προοπτικ�. Ακριβ�ς αυτ� που προσδοκο�σε ο Β�σμαρκ.
Αυτ� η σχετικ� υλικ� �νεση, ιδια�τερα τις τελευτα�ες δεκαετ�ες, απαξ�ωσε τις ιδ�ες και την �δια τη σκ�ψη ως �χρηστες, γιατ� στην πραγματικ�τητα αυτ� που �θελε ο μ�σος �νθρωπος (αν και �χι �λοι) �ταν η υλικ� ευημερ�α και ο εφησυχασμ�ς. Οι ιδ�ες - ε�τε το θ�λουμε ε�τε �χι - φ�ρουν �να φορτ�ο ηθικ�ς παρουσ�ας και ευθ�νης, πρ�γμα που αντιστρατε�εται αυτ� την επιθυμ�α για εφησυχασμ� και αδρ�νεια. Β�βαια οι περισσ�τεροι πιστε�ουν πως οι ιδ�ες ε�ναι διανοητικ� δημιουργ�ματα του ανθρ�που, αλλ� αυτ�ς ε�ναι οραματικ�ς και δεν βρ�σκονται ακριβ�ς μ�σα στην προς το παρ�ν επιτευγμ�νη εμβ�λεια του ανθρ�που (ηθικ�, συνειδησιακ�, νοητικ�, συναισθηματικ�). Μπορο�με να εικ�σουμε πως βρ�σκονται στις κρυμμ�νες δυνατ�τητες του μ�λλοντος ως (ας μου επιτραπε� η �κφραση, μια και δεν υπ�ρχουν κατ�λληλες λ�ξεις) θεμελι�δεις παρορμ�σεις του ανθρ�που � του �ντος, εν� ταυτ�χρονα υπ�ρχουν και �λλες πιο ζωικ�ς, μ�σα σε μια δυσαρμον�α αμφοτ�ρων. Γι’ αυτ� ο �νθρωπος οφε�λει να τις αντιμετωπ�σει με κ�θε σ�νεση και ευπρ�πεια, γιατ� οι ιδ�ες ε�ναι συναφε�ς με τον αληθιν� εαυτ�. Η σ�νεση κατ� τον Πλ�τωνα �ταν η θεμελιωδ�στερη αρετ�, και φυσικ� δεν εννοο�σε με τον �ρο «σ�νεση» τη συμφεροντολογικ� επιφ�λαξη.
Σ�μερα �μως ξαφνικ� το οικοδ�μημα του κοινωνικο� κρ�τους καταρρ�ει και �λοι απορο�ν και αγωνιο�ν, αλλ� παρ� τα�τα ακ�μη περιμ�νουν �να θα�μα για σωτηρ�α, �που και π�λι ως σωτηρ�α θεωρε�ται η επαναφορ� στην προηγο�μενη κατ�σταση και �χι μια ριζικ� συνειδησιακ� αλλαγ� που θα επαναδιευθετ�σει τους στ�χους της ζω�ς και κατ� συν�πεια και το περιβ�λλον.
Ακ�μη �μως και η συνε�δηση ε�ναι λ�ξη «�γνωστη» και μισητ�, γιατ� θυμ�ζει εκε�νο τον αστ�θμητο, σχεδ�ν μεταφυσικ�, παρ�γοντα που μπορε� να ανατιν�ξει την προσωπικ� αμεριμνησ�α, καθ�ς και τα κοινωνικ� συστ�ματα, που �λα ευαγγελ�ζονται πως θα σ�σουν τον �νθρωπο, χωρ�ς �μως αυτ�ς να κ�νει τ�ποτα μ�σα στη συνε�δησ� του. �λλοι θα σκ�πτονται γι’ αυτ�ν, εν� ο �διος θα πρ�πει να κ�νει μ�νον πρακτικ�ς προσπ�θειες εφαρμογ�ς και προσαρμογ�ς. Εδ� θα λ�γαμε πως ε�ναι ε�στοχη και σημαντικ� η αναφορ� του Καντ για την ανωριμ�τητα του ανθρ�που και την ηθελημ�νη εξ�ρτησ� του απ� �λλους στη σκ�ψη και στην πρ�ξη. Αυτ� την ανωριμ�τητα ε�χε προσδιορ�σει πολ� ε�στοχα ο Καντ στο �ργο του «Δοκ�μια» (Καντ Εμμ., Δοκ�μια – 2. Απ�κριση στο ερ�τημα: Τι ε�ναι Διαφωτισμ�ς, σελ. 42 επ, μετ�φραση Ε.Π. Παπανο�τσου, εκδ�σεις Δωδ�νη, 1971). «Διαφωτισμ�ς ε�ναι η �ξοδος του ανθρ�που απ� την ανωριμ�τητ� του, για την οπο�α ο �διος ε�ναι υπε�θυνος. Ανωριμ�τητα ε�ναι η αδυναμ�α να μεταχειρ�ζεσαι το νου σου χωρ�ς την καθοδ�γηση εν�ς �λλου. Ε�μαστε υπε�θυνοι γι’ αυτ� την ανωριμ�τητα, �ταν η αιτ�α της βρ�σκεται �χι στην ανεπ�ρκεια του νου, αλλ� στην �λλειψη αποφασιστικ�τητας και θ�ρρους να τον μεταχειριζ�μαστε χωρ�ς την καθοδ�γηση εν�ς �λλου…
»Οκνηρ�α και δειλ�α ε�ναι οι αιτ�ες που �να μεγ�λο μ�ρος των ανθρ�πων, αν και η Φ�ση απ� καιρ� τους �χει ελευθερ�σει απ� ξ�νη καθοδ�γηση, ευχαρ�στως μ�νουν �λη τη ζω� τους αν�ριμοι και που γ�νεται ε�κολο σε �λλους να τους επιβληθο�ν…
»Για τον κ�θε �νθρωπο χωριστ� ε�ναι λοιπ�ν δ�σκολο να βγει με δικ� του προσπ�θεια απ� την ανωριμ�τητα που του �χει �δη γ�νει φ�ση. Την �χει μ�λιστα αγαπ�σει, και πραγματικ� ε�ναι στην αρχ� αν�κανος να μεταχειριστε� το δικ� του νου, γιατ� ποτ� δεν τον �φησαν να το δοκιμ�σει αυτ�. Δ�γματα και φ�ρμουλες, αυτ� τα μηχανικ� εργαλε�α μιας �λλογης χρ�σης � μ�λλον κατ�χρησης των φυσικ�ν του χαρισμ�των, ε�ναι αλυσ�δες μιας διαρκο�ς ανωριμ�τητας…».
Τελικ� η πρ�ξη �λλα δε�χνει και η συνε�δηση, �χι σαν λ�ξη που κρ�βει αν�ητους συναισθηματικο�ς ψυχολογισμο�ς της καθημεριν�τητας, αλλ� σαν λ�ξη που εκφρ�ζει μια διαδικασ�α πραγματικ�ς και επ�πονης διαδικασ�ας αυτογνωσ�ας, θα μπει στη ζω� αναγκαστικ� – αλλοι�ς δεν θα υπ�ρξει δι�ξοδος απ� τα επιδεινο�μενα προβλ�ματα, που δεν θα ε�ναι μ�νον οικονομικ�.
Αλλ� το θ�μα των ιδε�ν ε�ναι πολ� μεγ�λο και πιστε�ουμε �τι θα �ταν αναγκα�ο να το διαπραγματευτο�ν περισσ�τεροι του εν�ς �νθρωποι, γιατ� σε �να συλλογικ� εγχε�ρημα θα �μπαιναν πολλ�ς οπτικ�ς που θα βοηθο�σαν σε μια σ�νθεση τ�σο του περιεχομ�νου κ�θε ιδ�ας �σο και μεταξ� διαφ�ρων ιδε�ν. Και β�βαια το θ�μα και π�λι θα �μενε ανοικτ�, ακ�μη και για το μακριν� μ�λλον. Η δε, κατ� την �ποψ� μας, ενυπ�ρχουσα συστημικ�τητα στη φ�ση των ιδε�ν (βλ�πε Το Κρ�τος στην «ελε�θερη» οικονομ�α: Κρ�τος �λων � Κρ�τος λ�γων; Β�ΜΕΡΟΣ) δεν �χει καμμ�α σχ�ση με τα ιδεολογικ� συστ�ματα που �χουν αναπ�φευκτα μια παροδικ�τητα λ�γω των ελλε�ψε�ν τους, επιβ�λλουν �ναν διαχωρισμ� των ιδε�ν και μια οργανωτικ�τητα απαρα�τητη μεν για εφαρμογ�, αλλ� αποκλε�ουσα την ολοκληρωμ�νη �κφραση του περιεχομ�νου των ιδε�ν που υποτ�θεται �τι εκπροσωπο�ν.
3) Τι �χει αλλ�ξει σ�μερα; �τι η αποδ�μηση συν�σταται πλ�ον και στη θεσμικ� αποδ�μηση των πεδ�ων �κφρασης των ιδε�ν με πρωταρχικ� το πεδ�ο της πολιτικ�ς, αφο� προηγ�θηκε η ουσιαστικ� απαξ�ωση που της �καναν ως πεδ�ου διακυβ�ρνησης (γιατ� δεν �ταν διακυβ�ρνηση, αλλ� ιδιοτελ�ς διαχε�ριση) οι πολιτικο� και οι πολ�τες. Αυτ� η θεσμικ� αποδ�μηση του κ�ριου πεδ�ου �κφρασης των ιδε�ν γ�νεται με δι�φορους τρ�πους, μεταξ� των οπο�ων ενδεικτικ� και η μεγ�λη απ�σταση � η μη συν�φεια αν�μεσα στους κυβερν�ντες και τους κυβερνωμ�νους, �χι μ�νον ως �νδειξη ελιτισμο� των πρ�των, αλλ� και ως ηθικ� και γνωστικ� ανεπ�ρκεια καθ�ς και ως �λλειψη πολιτικ�ς βο�λησης αμφοτ�ρων. Για τον ελιτισμ� ε�ναι σαφ�ς το ν�ημα. Η ηθικ� ανεπ�ρκεια αποτελε� απ�κλιση θεμελι�δη, δι�τι ο στ�χος πια δεν ε�ναι το πολιτικ� πεδ�ο επ� του οπο�ου οφε�λει να υπηρετ�σει και να λειτουργ�σει το �τομο με καθολικ� κριτ�ρια, αλλ� �να �λλο πεδ�ο ατομικ�ν και συλλογικ�ν συμφερ�ντων, και η �λλειψη πολιτικ�ς βο�λησης αποτελε� απ�κλιση, επειδ� αυτ� δεν υπ�ρχει ως βο�ληση, �ταν απουσι�ζει �να ευρ�τερο �ραμα για το μ�λλον του ανθρ�που. Το στοιχε�ο της πολιτικ�ς βο�λησης κρ�νεται απ� το στοιχε�ο της καθολικ�τητας και �χι της ατομικ�ς � συλλογικ�ς επιθυμ�ας, και αφ’ετ�ρου απ� το στοιχε�ο της διαχρονικ�τητας του στ�χου. Και �ταν απουσι�ζει η πολιτικ� βο�ληση, υπ�ρχουν μ�νον οι ατομικ�ς και συλλογικ�ς επιθυμ�ες, φ�βοι, συμφ�ροντα, αν�γκες, �λα αλληλοσυγκρου�μενα.
�τσι το υποκειμενικ� στοιχε�ο της κοινωνικ�ς οργ�νωσης ως ζωντανο� συστ�ματος σταδιακ� κατ�στρεψε τα δομικ� αντικειμενικ� στοιχε�α του, δηλαδ� τους θεσμο�ς (βλ�πε Το μη ομολογημ�νο �λλειμμα της δημοκρατ�ας). Μ�νον που δεν ξ�ρουμε αν θα υπ�ρξουν επ�μενοι θεσμο�.
Η Ιω�ννα Μουτσοπο�λου ε�ναι Δικηγ�ρος, μ�λος της ΜΚΟ ΣΟΛΩΝ.
|
|