�� ������������� ��������� ��� x-��������������� ���� ������, ����� �������

��� ��������� �������� ������� ��� ���������� ����������

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

 2.2. �γγελος Θ. Αγγελ�πουλος

Τις ιδ�ες του Ζολ�τα για �να ν�ο σοσιαλιστικ� σ�στημα, που θα τα�ριαζε καλ� στην περ�πτωση της Ελλ�δας και θα μπορο�σε να εφαρμοσθε�, τις συμμεριζ�ταν και υπερθεμ�τιζε ο Αγγελ�πουλος. Φ�λοι απ� τα νεανικ� τους χρ�νια (Αγγελ�πουλος 1986: 10), συν�δελφοι στο Πανεπιστ�μιο Αθην�ν και μ�λη της Σοσιαλιστικ�ς �νωσης αμφ�τεροι, �πως και συνεκδ�τες απ� το 1931 �ως το 1943 του περιοδικο� Επιθε�ρησις Κοινωνικ�ς και Δημοσ�ας Οικονομικ�ς (Ψαλιδ�πουλος 2008: 8), φα�νεται �τι επιδ�ωκαν κατ’ ελ�χιστον τη διαμ�ρφωση εν�ς θεωρητικο� πλαισ�ου της ν�ας σοσιαλιστικ�ς οικονομ�ας. Οι απ�ψεις του Αγγελ�πουλου στο θ�μα του σοσιαλιστικο� μετασχηματισμο� της ελληνικ�ς κοινων�ας και οικονομ�ας συν�πιπταν με εκε�νες του Ζολ�τα σε εξαιρετικ� μεγ�λο βαθμ�. Για παρ�δειγμα, και αυτ�ς προσ�βλεπε σε μια οικονομ�α �που η μεγ�λη βιομηχαν�α και τα πιστωτικ� ιδρ�ματα θα αν�καν στο κρ�τος, εν� οι μικρ�ς επιχειρ�σεις στα �τομα (Αγγελ�πουλος 1945: 11, 67, 88-9, 94-7, 101). Η καταν�λωση και η επιλογ� εργασ�ας θα προσδιορ�ζονταν με τη βο�θεια ανταγωνιστικ�ν αγορ�ν, αλλ� θα υπ�ρχε �λεγχος στην καταν�λωση και σχετικ� ισ�τητα ιδιοκτησ�ας μεταξ� των ατ�μων (στο �διο: 102-3, 120-3, 157-9). Θα υπ�ρχε κεντρικ� συμβο�λιο προγραμματισμο� της οικονομ�ας, το οπο�ο θα θ�σπιζε τιμ�ς στις οπο�ες θα προσαρμ�ζονταν οι αν�γκες των ατ�μων (στο �διο: 136-7). Το κεντρικ� ελεγχ�μενο χρηματοπιστωτικ� σ�στημα θα κατη�θυνε τους κεφαλαιουχικο�ς π�ρους στην οικονομ�α και θα �λεγχε τις αποταμιε�σεις (στο �διο: 152-3) κ.ο.κ. Περιττε�ει, συνεπ�ς, να αναφερθο�με στις απ�ψεις του αναλυτικ�, �σως με μια εξα�ρεση. Αυτ� �χει να κ�νει με τη μεγ�λη �μφαση που �δινε ο Αγγελ�πουλος στη σημασ�α του κεντρικο� προγραμματικο� ως μ�σου πραγματοπο�ησης του ‘σοσιαλιστικο� ορ�ματος’, �χι μ�νο στο εν λ�γω βιβλ�ο αλλ� και στις επιστημονικ�ς και θεσμικ�ς προσπ�θειες που κατ�βαλε κατ� τις δεκαετ�ες που ακολο�θησαν. Το 1959 �δρυσε την Ελληνικ� Εταιρε�α Προγραμματισμο� η οπο�α, �πως ο �διος αναφ�ρει (Αγγελ�πουλος 1986: 16), δημοσ�ευσε τις ‘Κατευθ�νσεις εν�ς Πρ�του Δεκαετο�ς Προγρ�μματος Αναπτ�ξεως’: προσπ�θησα να επηρε�σω την οικονομικ� πολιτικ�.

 Η τ�τε Κυβ�ρνηση Καραμανλ�, υπ� την π�εση των πραγμ�των αναγκ�σθηκε να υιοθετ�σει τα πλα�σια εν�ς πενταετο�ς προγρ�μματος (1960-1964), πρ�γραμμα που δεν εφαρμ�σθηκε μεν, εισ�γαγε �μως, για πρ�τη φορ� στην Ελλ�δα, την �ννοια του Προγραμματισμο�.  Εκτ�ς αυτο�, σ�μφωνα με τους Ιωανν�δη, Καλογ�ρου & Λυμπερ�κη (1994), ως εκδ�της του περιοδικο� Ν�α Οικονομ�α, που �δρυσε το 1946 και κυκλοφ�ρησε μ�χρι το 1967, τ�χθηκε αταλ�ντευτα υπ�ρ μιας προγραμματισμ�νης οικονομ�ας με ευρ�τατο δημ�σιο τομ�α �, �πως εξηγε� ο Ιωανν�δης (2008), υπ�ρ εν�ς σοσιαλδημοκρατικο� προγρ�μματος στην οικονομ�α. Ο Γκιο�ρας (2008), παρ�λληλα, διαπ�στωσε �τι �λο το γραπτ� του �ργο χαρακτηρ�ζεται απ� επ�μονες προτροπ�ς για την εισαγωγ� πολιτικ�ν προς την �δια κατε�θυνση, εν� οι διατ�ξεις περ� κεντρικο� προγραμματισμο� της οικονομ�ας που π�ρασαν στο Σ�νταγμα του 1975 αποτ�λεσαν το επιστ�γασμα και την κορ�φωση της επιρρο�ς του.

Το ερ�τημα που γεννι�ται ως προς τον Αγγελ�πουλο ε�ναι το εξ�ς: προ�βη, μετ� την ταραγμ�νη δεκαετ�α του 1940, σε μεγ�λους συμβιβασμο�ς στη οικονομικ� θεωρ�α και στην εφαρμοσμ�νη οικονομικ� πολιτικ�, �πως ο Ζολ�τας; Η απ�ντηση ε�ναι μ�λλον προφαν�ς. Δεν προκ�πτει �τι ο Αγγελ�πουλος φιλοδοξο�σε να συμβ�λει στην πρ�οδο ε�τε της ορθ�δοξης ε�τε της ετερ�δοξης οικονομικ�ς επιστ�μης.  Ο�τε χρει�στηκε να κ�νει συμβιβασμο�ς στον τομ�α της εφαρμοσμ�νης οικονομικ�ς πολιτικ�ς, γιατ� η διε�ρυνση του δημ�σιου τομ�α, ιδια�τερα μετ� το 1974, πρ�πει να ξεπ�ρασε τις προσδοκ�ες του.

 2.3. Κωνσταντ�νος Τσ�τσος

Ο Τσ�τσος, φα�νεται να �ταν ο ιδεολογικοπολιτικ�ς καθοδηγητ�ς της Σοσιαλιστικ�ς �νωσης. Το 1952 δημοσ�ευσε το Ελληνικ� Πορε�α: Πολιτικ� Δοκ�μια, στο οπο�ο, �πως δηλ�νει στην εισαγωγ�, αποζητο�σε τον πολιτικ� του προσανατολισμ� (Τσ�τσος 1952: 7).  Σ’ αυτ� �θετε ως β�ση της πολιτικ�ς και οικονομικ�ς οργ�νωσης που πρ�τεινε, την ελευθερ�α του ατ�μου (στο �διο: 52-3). Ταυτ�χρονα, �μως, το ακ�λουθο εδ�φιο αποκαλ�πτει π�σο δογματικ� αν�νδοτος �ταν στους αυτοματισμο�ς της ελε�θερης οικονομ�ας και με π�ση βεβαι�τητα και πεπο�θηση πρ�βλεπε την πορε�α των δυτικ�ν κρατ�ν προς τον σοσιαλισμ�:

Οι πολλ�ς και συχν� �ποπτες συνηγορ�ες υπ�ρ του σημαντικ�τατου παρ�γοντα της ατομικ�ς πρωτοβουλ�ας δεν πρ�πει να μας κ�νουν να λησμονο�με �τι η οικονομ�α η σημεριν�, με τη διεθν� της εξ�ρτηση, �χει αν�γκη απ� μιαν οργανωμ�νη καθοδ�γηση. Δεν πρ�πει να αφεθο�με πια στη σιγαν� λειτουργ�α του ν�μου της προσφορ�ς και της ζ�τησης. Η αποκατ�σταση της ισορροπ�ας ε�ναι απαρα�τητο να γ�νεται πιο γρ�γορα, με την παρ�μβαση του κρατικο� παρ�γοντα. Αυτ�ς οι αρχ�ς, που �χουν γ�νει πια συνε�δηση σε �λον τον κ�σμο της Δυτικ�ς Ευρ�πης, οσοδ�ποτε και αν λ�βωμε υπ� �ψη μας την ιδιοτυπ�α της οικονομ�ας μας, ισχ�ουν και για μας.�χι μ�νο αυτ�, αλλ� θα �λεγα �τι, απεναντ�ας, το απε�θαρχο του �λληνα επιβ�λλει

η εποπτε�α και η ρυθμιστικ� λειτουργ�α του κρ�τους να ε�ναι στην Ελλ�δα μεγαλ�τερη απ� �,τι ε�ναι σε �λλες ευρωπα�κ�ς χ�ρες... Το κρ�τος, αν θ�λομε να προκ�ψει η οικονομ�α αυτο� του τ�που με γοργ� ρυθμ�, πρ�πει να γ�νει �ξιο να εκπληρ�σει αυτ� του τη σπουδα�α λειτουργ�α, αλλι�ς απ� μ�νη την ατομικ� πρωτοβουλ�α δεν πρ�πει να περιμ�νομε την πρ�οδο που μπορε� και πρ�πει να �χει η οικονομ�α αυτο� του τ�που (στο �διο: 98).

�τσι, �χοντας αναγ�γει την ελευθερ�α του ατ�μου σε κατ� παραχ�ρηση δικα�ωμα του κρ�τους (στο �διο: 99), επιχε�ρησε να εξηγ�σει ποια �ταν, για τον �διο, το περιεχ�μενο και τα �ρια του ‘αδογμ�τιστου’ � ‘φιλελε�θερου’ σοσιαλισμο�, �πως ‘ων�μασαν �λλοι αρμοδι�τεροι την τοποθ�τηση αυτ�’ (στο �διο: 101) –και μ�λλον υπονοο�σε τον Ζολ�τα.

Ο Τσ�τσος ορ�ζει τον σοσιαλισμ� ως �να σ�στημα το οπο�ο ενοποιε� τη νομικ� κατοχ�ρωση των ελευθερι�ν του ατ�μου με τα πνευματικ� και αναγκα�α υλικ� αγαθ� που κατ’ αξ�α του αν�κουν (στο �διο: 101-2). Ειδικ�τερα, οι βασικ�ς παραδοχ�ς για την κοινωνικ� και οικονομικ� οργ�νωση που θεωρε� ως σοσιαλιστικ� –και βρ�σκεται πολ� μακρι� απ� τον μαρξισμ� και τον κομμουνισμ� (στο �διο: 102)–  ε�ναι οι ακ�λουθες:

• Τα �τομα δεν γενν�νται ελε�θερα και δεν �χουν φυσικ� δικαι�ματα π�ραν εκε�νων που τους διαν�μει η πολιτε�α (στο �διο: 120).

• Οι ελευθερ�ες που η πολιτε�α παραχωρε� και σ�βεται ε�ναι: α) ο ελε�θερος χ�ρος της υλικ�ς ζω�ς· β) η πνευματικ� ελευθερ�α, στην οπο�αν περιλαμβ�νεται και η ελευθερ�α της παιδε�ας· και γ) η πολιτικ� ελευθερ�α (στο �διο: 138).

• Η πολιτε�α παρ�χει ‘ισ�τητα αφετηρ�ας και ισ�τητα βο�θειας για την εξ�λιξη, δηλαδ� ισ�τητα στην πνευματικ� και την υλικ� αρωγ�, εις τρ�πον �στε, �σο το δυνατ�ν, να μικρα�νουν τα περιθ�ρια της τ�χης και να αυξ�νουν τα περιθ�ρια �που ο καθε�ς αμε�βεται κατ� την εργασ�α του και κατ� την αξ�α του’ (στο �διο: 127).

• Υφ�σταται μια ‘πατερναλιστικ�’ διακυβ�ρνηση �που ο ‘ηγ�της’, ως �λλος φιλ�σοφος βασιλι�ς κατ� τον Πλ�τωνα, �χι μ�νο διαθ�τει ξεχωριστ�ς και πολ�πλευρες ικαν�τητες, αλλ� δραστηριοποιε�ται για την ευημερ�α του λαο� (στο �διο: 190-9).

• Η πολιτε�α διαν�μει σε κ�θε �τομο υλικ� αγαθ� αν�λογα, �χι με τις αν�γκες του, αλλ� με την επ�δοσ� του (στο �διο: 136).

• Επειδ� η φ�ση δεν δ�νει �σες δυνατ�τητες, δεν υπ�ρχει καμι� δ�ναμη η οπο�α να καταργ�σει την ανισ�τητα μεταξ� των ατ�μων. Γι’ αυτ� συνιστ� ‘να γ�νει �,τι ε�ναι δυνατ�ν, του καθεν�ς οι φυσικ�ς δυνατ�τητες να αυξ�νουν �σο πα�ρνει. Ε�ναι �μως ηθικ� αδι�φορο, αν το αποτ�λεσμα θα ε�ναι ισ�τητα’ (στο �διο: 137).

• Τα �τομα επιλ�γουν τη μορφ� της εργασ�ας τους ελε�θερα δι�τι, αν δεν �χουν αυτ� την ευχ�ρεια, παραβι�ζεται το �ριο της ελε�θερης δημιουργικ�τητ�ς τους (στο �διο: 142).

• Η �παρξη ιδιοκτησιακ�ν δικαιωμ�των δεν συνυφα�νεται με τη φ�ση του ατ�μου και ε�ναι δευτερε�ον θ�μα. Εντο�τοις, στο �ριο στο οπο�ο διατηρε�ται ιδιοκτησ�α στα υλικ� αγαθ�, δεν πρ�πει να παραβι�ζεται η αρχ� της κοινωνικ�ς δικαιοσ�νης (στο �διο: 142).

Απ� αυτ�ς τις παραδοχ�ς, συν�γουμε �τι υπερασπιζ�ταν σθεναρ� τη διαφορετικ�τητα στις εργασιακ�ς επιλογ�ς, στις αμοιβ�ς, στην καταν�λωση και γενικ� σε �λες τις υλικ�ς προ�ποθ�σεις της ζω�ς που συναρτο�νταν με τη συμβολ� των ατ�μων στην πρ�οδο της πολιτε�ας. Αντιθ�τως, οι Ζολ�τας και Αγγελ�πουλος πρ�τειναν οι ανισ�τητες στα εισοδ�ματα, στην καταν�λωση και στις �λλες υλικ�ς διαστ�σεις της διαφορετικ�τητας να περιοριστο�ν στο ελ�χιστο, οπ�τε οι ιδεολογικ�ς διαφορ�ς τους με τον Τσ�τσο �ταν αρκετ� σημαντικ�ς. Γι’ αυτ�, κρ�νοντας επ�σης απ� τα αν�τατα κυβερνητικ� αξι�ματα που κατ�λαβε ο τελευτα�ος, μπορο�με να θεωρ�σουμε �τι οι πρ�τοι πρ�πει να αντιλ�φθηκαν τους περιορισμο�ς που αντιμετ�πιζε η ατζ�ντα τους και να συμβιβ�στηκαν.

Εντο�τοις, παρ� την εξισορροπητικ� επ�δραση που πιστε�ουμε �τι �σκησαν οι ιδ�ες του Τσ�τσου αναφορικ� με τις επιδι�ξεις του Ζολ�τα και του Αγγελ�πουλου, ο σοσιαλισμ�ς που ο �διος υποστ�ριζε �ταν εξ�σου ανελε�θερος. Οι λ�γοι που μας οδηγο�ν σ’ αυτ�ν την αποτ�μηση ε�ναι οι ακ�λουθοι. �πως σημει�σαμε παραπ�νω, ο Τσ�τσος στο �ργο του 1952 θε�ρησε το ζ�τημα της ιδιοκτησ�ας ως δευτερε�ον.

Επαν�λθε �μως στο εν λ�γω θ�μα με το �ργο του Πολιτικ�: Θεωρ�α Πολιτικ�ς Δεοντολογ�ας (1965). Σ’ αυτ�, μετ� απ� μια σ�ντομη επισκ�πηση των θ�σεων της μαρξιστικ�ς �ρνησης της ατομικ�ς ιδιοκτησ�ας και της καθολικ�ς ιδιοκτησ�ας που πρεσβε�ει η κλασικ� οικονομ�α (στο �διο: 202-5), καταλ�γει στην ακ�λουθη διατ�πωση:

Η θ�ση απ�ναντι στον θεσμ� της ατομικ�ς ιδιοκτησ�ας και δη των μ�σων παραγωγ�ς θεωρε�ται το βασικ� θ�μα που διακρ�νει την κοινωνικ� πολιτικ� του δυτικο� και του ανατολικο� κ�σμου, και απ� το οπο�ο απορρ�ουν �λες οι �λλες διαφορ�ς των οικονομικ�ν των συστημ�των. Σ�μφωνα με �σα εκθ�σαμε, η θεωρητικ� αλ�θεια γ�ρω απ� τον θεσμ� της ιδιοκτησ�ας βρ�σκεται με το μ�ρος των ανατολικ�ν...

Σ�μερα η ιδιοκτησ�α θεωρε�ται απλ�ς μια κοινωνικ� λειτουργ�α, ακ�μη και στις χ�ρες που την προστατε�ουν συνταγματικ� καθ�ς και με πλ�θος διατ�ξεις του ιδιωτικο� δικα�ου... Σ�μερα η ιδιοκτησ�α ε�ναι απλ�ς �νας θεσμ�ς χρ�σιμος και επεκτε�νεται �σο εκτε�νεται η χρησιμ�τητ� του (στο �διο: 207).

�σον αφορ� τις τελευτα�ες του λ�ξεις, �δη ε�χε υποστηρ�ξει �τι η πολιτικ� εξουσ�α �χι μ�νο ε�ναι η πηγ� της ατομικ�ς ιδιοκτησ�ας, αλλ� επιπλ�ον πρ�πει να τη διαθ�τει, �τσι �στε ‘η δημιουργικ�τητα του κοινωνικο� συν�λου να φθ�σει στη μεγαλ�τερη απ�δοση’ (στο �διο: 200). Τις θ�σεις του δε αυτ�ς �ναντι της ατομικ�ς ιδιοκτησ�ας τις διατ�ρησε τουλ�χιστον μ�χρι την επαν�κδοση του σχετικο� βιβλ�ου του το 1975 (Τσ�τσος 1975: 221-30), δηλαδ� �ταν περατων�ταν υπ� την καθοδ�γησ� του το Σ�νταγμα της χ�ρας.

Απ� τα παραπ�νω προκ�πτει �τι, δεχ�μενος τον διαχωρισμ� των ατομικ�ν ελευθερι�ν απ� την ιδιοκτησ�α στα μ�σα παραγωγ�ς, ο Τσ�τσος �νοιξε δι�πλατα τον δρ�μο να μπει ο σοσιαλισμ�ς απ� την π�σω π�ρτα και ο �διος μετατρ�πηκε σε αρνητ� της ανοικτ�ς κοινων�ας και της ελε�θερης οικονομ�ας. Αν χρει�ζεται μια σημαντικ� �νδειξη για τις συν�πειες, επισημα�νουμε το �ρθρο 106 του συντ�γματος του 1975, του οπο�ου ο Τσ�τσος �ταν �νας εκ των κ�ριων συντακτ�ν. Για το εν λ�γω �ρθρο, ο Μαυρογορδ�τος (1988, 138) αποφα�νεται �τι ‘ποτ� πριν δεν ε�χε δε�ξει μια συντηρητικ� αστικ� κυβ�ρνηση τ�τοια περιφρ�νηση για το απαραβ�αστο της ατομικ�ς ιδιοκτησ�ας’.

Ως εκ το�των διαστρεβλ�θηκαν τα κ�νητρα των ατ�μων, κ�τι που μακροχρ�νια συν�βαλε στη σημεριν� τραγικ� κατ�σταση της οικονομ�ας μας.

 4. Το αν�χωμα του ρεαλιστικο� φιλελευθερισμο�

Η ατζ�ντα των Ζολ�τα, Αγγελ�πουλου και Τσ�τσου για τον σοσιαλιστικ� μετασχηματισμ� της ελληνικ�ς κοινων�ας και οικονομ�ας δεν ευοδ�θηκε, τουλ�χιστον �χι στην �κταση που το επιθυμο�σαν και το επιδ�ωξαν. Με τα μεγ�λα γεωπολιτικ� συμφ�ροντα των ΗΠΑ στην περιοχ� και τα τερ�στια ποσ� οικονομικ�ς βο�θεια που εκε�νες δαπανο�σαν για την ανασυγκρ�τηση του ελληνικο� κρ�τους, ε�ναι μ�λλον προφαν�ς �τι δεν θα �φηναν να εγκατασταθε� στη χ�ρα �να καθεστ�ς λενινιστικο� τ�που. Αλλ� απ� τη σκοπι� μας, αυτ� που μας ενδιαφ�ρει ε�ναι να εξηγ�σουμε γιατ� και π�ς η υλοπο�ηση της ατζ�ντας τους, με σκοπ� την εγκαθ�δρυση εν�ς καθεστ�τος ‘δημιουργικο� σοσιαλισμο�’ ανακ�πηκε στην πρ�ξη απ� τις ιδ�ες και τις προτ�σεις εν�ς �λλου πρωταγωνιστ� της εποχ�ς, και συγκεκριμ�να του Παναγ� Παπαληγο�ρα. Ας δο�με σ�ντομα τη συμβολ� του.

Απ� δι�φορες ομιλ�ες και �ρθρα του στον Τ�πο, την περ�οδο 1946-1979, αντιλαμβαν�μαστε �τι, ο Παπαληγο�ρας �ταν απ� τους πρ�τους πολιτικο�ς που πρ�βαλε συγκροτημ�νη ιδεολογικ� αντιπαρ�θεση στις δι�φορες εκδοχ�ς του σοσιαλισμο� που αναπτ�σσονταν εκε�νη την εποχ�. Για παρ�δειγμα, αφο� διαφοροποι�θηκε διακηρ�σσοντας �τι υιοθετε� �να φιλελευθερισμ� ‘προσηρμοσμ�νον προς την σ�γχρονον αποστολ�ν του κρ�τους και προς την διεθν� εξ�λιξιν της τεχνικ�ς’, τον οπο�ο αποκ�λεσε ‘ρεαλιστικ�ν φιλελευθερισμ�ν’ (Παπαληγο�ρας [1953] 1996:91), τον επ�μενο χρ�νο σε ομιλ�α του στη Βουλ�, ως υπουργ�ς Συντονισμο� στην κυβ�ρνηση του στρατηγο� Αλ�ξανδρου Παπ�γου, εξειδ�κευσε �τι:

Τ’ απαρτ�ζοντα το πρ�γραμμα της Κυβερν�σεως οικονομικ� μ�τρα –τιν� των οπο�ων εκτ�θενται σ�μερον εν�πιον υμ�ν– θα δι�πωνται υπ� οικονομικ�ς ορθοδοξ�ας, την οπο�αν οι κρ�σιμοι μετα-πολεμικο� καιρο� απ�δειξαν γονιμωτ�ραν και πρακτικωτ�ραν των οιωνδ�ποτε παρεμβατικ�ν συστημ�των. Το σ�γχρονον, �λλωστε, κρ�τος δεν ε�ναι φιλελε�θερον υπ� την παραδεδομ�νην �ννοιαν του 19ου αι�νος, ο�τε κοινωνικοπολιτικ�ς απαθ�ς. Ο φιλελευθερισμ�ς του στηρ�ζεται εις την π�στιν �τι αποτελε� κατ’ ουσ�αν το μ�νον –υπ� τας παρο�σας συνθ�κας της τεχνικ�ς εξελ�ξεως– ρεαλιστικ�ν σ�στημα �χι μ�νον οικονομικ�ς αλλ� και βαθ�τατα κοινωνικ�ς πολιτικ�ς (Παπαληγο�ρας [1954] 1996: 109).

Με β�ση αυτ�ς τις ιδεολογικ�ς θ�σεις και τα υψηλ�τατα υπουργικ� αξι�ματα τα οπο�α �σκησε τα χρ�νια που ακολο�θησαν, η υποστολ� της σημα�ας των σοσιαλιστικ�ν μανιφ�στων απ� �σους προτιμο�σαν να συνεργαστο�ν μαζ� του, �ταν αναμεν�μενη. Αλλ�, �πως θα δο�με αμ�σως πιο κ�τω, οι συγκεκριμ�νες αναφορ�ς του αποτελο�σαν μ�λλον προπ�τασμα καπνο� για να καλυφθο�ν παρεμβατικ�ς οικονομικ�ς πολιτικ�ς, οι οπο�ες στρ�βλωσαν τη δομ� της ελληνικ�ς οικονομ�ας για πολλ�ς δεκαετ�ες. Για παρ�δειγμα, τ�νιζε:

Τον 19ον αι�να δεν �το εις την πρ�θεσιν οιουδ�ποτε κρ�τους να αναπτ�ξη οιανδ�ποτε περιοχ�ν. Συγκεκριμ�νως, το κρ�τος εν�μιζεν �τι �θετε μερικ� γενικ�τατα αφηρημ�να πλα�σια και �φηνε να λειτουργο�ν απολ�τως οι οικονομικο� ν�μοι.

Σ�μερον δεν γ�νεται αυτ� ο�τε εις τα κεφαλαιοκρατικ� κρ�τη ο�τε εις τα κρ�τη τα σοσιαλιστικ� (Παπαληγο�ρας [1960] 1996: 209)· […] πιστε�ω στην ελε�θερη οικονομ�α. Αλλ� �χι βεβα�ως στην ασ�δοτη ελε�θερη οικονομ�α (Παπαληγο�ρας [1977] 1996: 552).

Με �λλα λ�για, οι ιδ�ες και οι επιλογ�ς οικονομικ�ς πολιτικ�ς του Παπαληγο�ρα μπορε� μεν να λειτο�ργησαν ως αναχ�ματα στη Σκ�λα του ‘δημιουργικο� σοσιαλισμο�’, πλην �μως οδ�γησαν στη Χ�ρυβδη αρχικ� του ‘ρεαλιστικο�’, κατ�πιν του ‘ριζοσπαστικο�’ και, πιο πρ�σφατα, εν�ς �γνωστου (x)-φιλελευθερισμο�, απ� τα δειν� της οπο�ας θα περ�σουν δεκαετ�ες για να ξεφ�γει η χ�ρα μας.

 5. Ποιες ιδ�ες και πολιτικ�ς επικρ�τησαν

Ο Παπαληγο�ρας δεν �χανε ευκαιρ�α να τον�ζει �τι οι αρχ�ς που καθοδηγο�σαν τις επιλογ�ς της οικονομικ�ς πολιτικ�ς που ευαγγελ�ζονταν και προωθο�σαν οι κυβερν�σεις στις οπο�ες συμμετε�χε, �ταν οι ακ�λουθες:

• Η οικονομικ� πολιτικ� �ταν φιλελε�θερη �χι με την �ννοια του 19ου αι�να, αλλ� με αυτ� του 20ου, που ενε�χε μεγαλ�τερη κρατικ� παρ�μβαση ([1953] 1996: 91, [1954] 1996: 97).

• Η παρεμβατικ� πολιτικ� του ‘ρεαλιστικο� φιλελευθερισμο�’ αποσκοπο�σε: (α) σε κρατικ�ς επενδ�σεις σε �ργα υποδομ�ς (π.χ. εγγειοβελτιωτικ�), τα οπο�α θα μει�σουν το κ�στος παραγωγ�ς διαφ�ρων βιομηχανικ�ν και αγροτικ�ν μον�δων ([1954] 1996: 98, [1960] 1996: 204-5)· (β) σε κρατικ�ς επενδ�σεις για να μειωθε� η ανεργ�α διαμ�σου της εν�σχυσης της ζ�τησης στο πλα�σιο της κε�νσιαν�ς πολιτικ�ς ([1960] 1996: 201-1 και 242-3)·  (γ) στην προσ�λκυση επενδυτικ�ν κεφαλα�ων απ� το εξωτερικ� ([1960] 1996: 212, [1971] 1996: 444-6, [1974] 1996: 485, [1975] 1996: 492)·34 και (δ) στη διαμ�ρφωση αναπτυξιακ�ν περιφερειακ�ν και κεντρικ�ν προγραμμ�των, τα οπο�α �πρεπε να διαμορφ�νονται απ� την πολιτικ� ηγεσ�α και �χι απ� �να γραφειοκρατικ� οργανισμ�, �πως μεταλλ�χτηκε το Κ�ντρο Οικονομικ�ν Ερευν�ν σε Κ�ντρο Προγραμματισμο� και Οικονομικ�ν Ερευν�ν ([1960] 1996: 243, [1964] 1996: 349).

• Η νομισματικ� πολιτικ� στ�χευε στη σταθερ�τητα της αξ�ας του νομ�σματος και διαμ�σου του επιτοκ�ου στην εν�σχυση της αναπτυξιακ�ς πορε�ας ([1954] 1996: 102, [1955] 1996: 144, [1957] 1996: 165, [1960] 1996: 213, [1963] 1996: 293, 299) και στη διοχ�τευση κεφαλα�ων απ� τον χρηματοπιστωτικ� τομ�α, κ�τω απ� τον �λεγχο και τα κριτ�ρια κατανομ�ς που αποφασ�ζει το κρ�τος ([1954] 1996: 103).

• Η δημοσιονομικ� πολιτικ� �τεινε στη δημιουργ�α πλεονασματικ�ν προ�πολογισμ�ν, κυρ�ως με την π�ταξη της φοροδιαφυγ�ς ([1954] 1996: 102-3, 105), για να χρηματοδοτο�νται επενδ�σεις υποδομ�ς που μει�νουν το κ�στος παραγωγ�ς του ιδιωτικο� τομ�α, εν� παρ�λληλα αποφευγ�ταν η δημιουργ�α ελλειμμ�των για τη χρηματοδ�τηση καταναλωτικ�ν αναγκ�ν και διε�ρυνσης του κρ�τους πρ�νοιας ([1956] 1996: 147, [1957] 1996: 162, [1958] 1996: 185, [1963] 1996: 301, [1966] 1996: 403-5).  Β�σει αυτ�ς της θ�σης του, �σκησε δριμε�α κριτικ� στην πολιτικ� της �νωσης Κ�ντρου που �θελε τ�νωση της ζ�τησης με την α�ξηση μισθ�ν και επ�κτασης της κοινωνικ�ς πολιτικ�ς, πολιτικ�ς που θα αποστερο�σαν π�ρους απ� τις δημ�σιες επενδ�σεις ([1962] 1996: 261, [1963] 1996:322). Μ�λιστα, σε συν�ντευξ� του στην εφημερ�δα Ακρ�πολις (26/1/2025), τ�νιζε τα εξ�ς προφητικ�:

Eις τας παραμον�ς των εκλογ�ν του Νοεμβρ�ου, η �νωσης Κ�ντρου εν�μισεν �τι �λθεν η �ρα δια να ε�πη –και ε�πε– προς �λας τα τ�ξεις το μεγ�λο ΝΑΙ. Εν� επεβ�λλετο προδ�λως η �ντασις της επενδυτικ�ς προσπαθε�ας τ�σον εις τον ιδιωτικ�ν �σον και εις τον δημ�σιον τομ�α, το Κ�ντρο υπ�ρξε ο μ�γας προφ�της της καταναλ�σεως. Δος ημ�ν σ�μερον (Παπαληγο�ρας [1964] 1996: 328).

• �ταν υπ�ρ της δημιουργ�ας δημοσ�ων επιχειρ�σεων σε αντικατ�σταση ιδιωτικ�ν που λειτουργο�σαν μονοπωλιακ� στην αγορ� (π.χ. ηλεκτρικ� εν�ργεια), �πως επ�σης και σε κλ�δους της βιομηχαν�ας �που, λ�γω των τερ�στιων κεφαλα�ων που απαιτο�νταν, δεν προσφ�ρονταν απ� ιδι�τες επενδυτ�ς ([1954] 1996:99).

• Υιοθετ�ντας την πολιτικ� της σοσιαλδημοκρατ�ας που κυριαρχο�σε στην Ευρ�πη στις αρχ�ς της δεκαετ�ας του 1960, υποστ�ριζε �τι η αν�πτυξη της χ�ρας θα �πρεπε να στηριχθε�, εκτ�ς απ� τις ιδιωτικ�ς επιχειρ�σεις, και σε κρατικ�ς και μικτ�ς συνεταιριστικ�ς ([1960] 1996: 202-3, [1975] 1996: 528-9),37 αλλ� ταυτ�χρονα να τεθο�ν ‘σαφ� σ�νορα’ για τον ιδιωτικ� � δημ�σιο χαρακτ�ρα των επιχειρ�σεων ([1960] 1996: 231-2).

• Επιδ�ωκε με�ωση των κρατικ�ν παρεμβατικ�ν ρυθμ�σεων στο εξωτερικ� εμπ�ριο και την εν�σχυση της εξαγωγικ�ς προσπ�θειας ([1955] 1996: 127, [1956] 1996: 144, [1960] 1996: 203). Αυτ�ς ε�ναι �νας απ� τους λ�γους για τους οπο�ους, απ� πολ� νωρ�ς, υπερασπιζ�ταν τη σ�νδεση της χ�ρας με την Ευρωπα�κ� Οικονομικ� Κοιν�τητα ([1957] 1996: 161) για την οπο�α ενεργοποι�θηκε ποικιλοτρ�πως απ� το 1961 ([1961] 1996: 245-253, [1971] 1996: 445, [1977] 1996:605).

Στα πλα�σια των ανωτ�ρω γενικ�ν αρχ�ν και κατευθ�νσεων, ο Παπαληγο�ρας υιοθ�τησε ο �διος � επ�τρεψε να εφαρμοστο�ν οικονομικ�ς πολιτικ�ς οι οπο�ες οδ�γησαν στη θεμελ�ωση μιας κρατικοδ�αιτης και ανελε�θερης οικονομ�ας, στη δομ� της οπο�ας εμφυτε�θηκε το σαρ�κι της σοσιαλιστικ�ς καταστροφ�ς.

 6. Οι συν�πειες των ιδε�ν που επικρ�τησαν

Πολλο� αναγν�στες σ�γουρα θα διερωτηθο�ν: μα ε�ναι δυνατ�ν να ευθ�νονται για την παρο�σα τραγωδ�α της χ�ρας πολιτικ�ς που υιοθετ�θηκαν τις πρ�τες μεταπολεμικ�ς δεκαετ�ες; Αυτ� ακριβ�ς ε�ναι που επισημα�νουμε με β�ση τα ακ�λουθα παραδε�γματα.

 Πρ�το παρ�δειγμα

Κατ� το δε�τερο μισ� της δεκαετ�ας του 1950, ο Ζολ�τας, ως Διοικητ�ς της Τρ�πεζας της Ελλ�δος38 και �λλοι συνεργ�τες του, ε�χαν διαμορφ�σει �να σ�στημα διαφορικ�ν επιτοκ�ων μ�σω του οπο�ου μετ�τρεπαν τις αποταμιε�σεις των ασφαλιστικ�ν ταμε�ων, τις αποταμιε�σεις των νοικοκυρι�ν που κατατ�θεντο στις εμπορικ�ς τρ�πεζες και �λλους διαθ�σιμους χρηματικο�ς π�ρους σε πιστ�σεις και δ�νεια προς κλ�δους και δραστηρι�τητες που οι �διοι, με τη σ�μφωνη γν�μη των αρμ�διων αρχ�ν της πολιτε�ας, θεωρο�σαν �τι συν�βαλλαν στην ταχ�ρρυθμη οικονομικ� αν�πτυξη της χ�ρας. Την περ�οδο μ�χρι το 1974, η εν λ�γω πιστωτικ� πολιτικ� φαιν�ταν –και δεν υπ�ρχει λ�γος να μην �ταν– αναπτυξιακ�. �πως γνωρ�ζουμε �μως, οι οικονομικ�ς πολιτικ�ς συνοδε�ονται και απ� μη ηθελημ�νες  συν�πειες, οι οπο�ες εμφαν�ζονται πολ� αργ�τερα και, πολλ�ς φορ�ς, �χουν κ�στος  μεγαλ�τερο απ� τα οφ�λη τους. Στη συγκεκριμ�νη περ�πτωση, μ�α απ� τις μη ηθελημ�νες

συν�πειες �ταν, για παρ�δειγμα, �τι η εν λ�γω πολιτικ� δεν επ�τρεψε στα αποθεματικ� των ασφαλιστικ�ν ταμε�ων να αυξηθο�ν με τους ρυθμο�ς της αν�πτυξης που επιτε�χθηκαν τ�τε, οπ�τε συν�βαλε στο τερ�στιο πρ�βλημα που αντιμετωπ�ζουν σ�μερα.

Το 1974, και για λ�γους μ�νες προτο� γ�νει υπουργ�ς Συντονισμο�, ο Παπαληγο�ρας αν�λαβε Διοικητ�ς στην Τρ�πεζα της Ελλ�δος. �τσι, επ’ ευκαιρ�α της ομιλ�ας του στη γενικ� συν�λευση των μετ�χων, στις 23/9/1974, μεταξ� των �λλων, �κανε και μια αποτ�μηση της πιστωτικ�ς πολιτικ�ς. Η τοποθ�τησ� του (Παπαληγο�ρας [1974] 1996: 472-3), �ταν �τι, εν� τα προηγο�μενα χρ�νια �ταν δικαιολογημ�νη, η πιστωτικ� πολιτικ� που εφαρμοζ�ταν �πρεπε να καταργηθε� δι�τι, καθ�ς βασιζ�ταν σε ειδικευμ�νους καν�νες, ρυθμ�σεις, ελ�γχους, ευνο�κ�ς χρηματοδοτ�σεις κ�ποιων επιχειρ�σεων και διαφορικ� επιτ�κια, δεν �ταν πλ�ον αποτελεσματικ� και στρ�βλωνε τη δομ� της οικονομ�ας.

Κατ� τα ειωθ�τα, η �κθεση που παρουσ�ασε ο Παπαληγο�ρας σ’ εκε�νη τη γενικ� συν�λευση των μετ�χων πρ�πει να συντ�χθηκε υπ� την εποπτε�α του Δ. Χαλικι�, ο οπο�ος �ταν οικονομικ�ς σ�μβουλος. Συνεπ�ς, στις 23/9/1974, στην τεχνικ� και στην πολιτικ� ηγεσ�α της κεντρικ�ς τρ�πεζας, υπ�ρχε ομοφων�α �τι το χρηματοπιστωτικ� σ�στημα �πρεπε να απελευθερωθε� γιατ� �βλαπτε την οικονομ�α της χ�ρας. Μετ� �μως απ� λ�γους μ�νες, διοικητ�ς της Τρ�πεζας της Ελλ�δος αν�λαβε και π�λι ο Ζολ�τας, οπ�τε �πως θα αναμεν�ταν απ’ �σα εκθ�σαμε προηγουμ�νως για τις απ�ψεις του, η κατανομ� των πιστ�σεων παρ�μεινε θεσμικ� δ�σμια στους μηχανισμο�ς του κεντρικο� ελ�γχου και προγραμματισμο� που ο �διος ε�χε εισαγ�γει τη δεκαετ�α του 1950. Ο Παπαληγο�ρας, ως υπουργ�ς Συντονισμο�, ξ�χασε τις επισημ�νσεις του για το χρηματοπιστωτικ� σ�στημα. Ο Χαλικι�ς, ως οικονομικ�ς σ�μβουλος στην Τρ�πεζα της Ελλ�δος συν�χισε να επιμ�νει �τι το αυτ� στρ�βλωνε θεμελιακ� την κατανομ� του κεφαλα�ου στη χ�ρα (Halikias: 1978, 55). Λ�γοι οικονομολ�γοι την εποχ� εκε�νη, μετρημ�νοι στα δ�κτυλα το εν�ς χεριο�, διατ�πωναν στις δημοσιε�σεις τους τη σφοδρ� τους αντ�θεση τους απαρ�δεκτους μηχανισμο�ς του χρηματοπιστωτικο� συστ�ματος για χ�ρα που φιλοδοξο�σε να γ�νει πλ�ρες μ�λος της Ευρωπα�κ�ς �νωσης. Τ�ποτε...· καν�νας απ� τους υπε�θυνους δεν �κουγε και, αν �κουγε, δεν �κανε τ�ποτε.

Το 1981, με την αν�ληψη της διακυβ�ρνησης της χ�ρας απ� το ΠΑΣΟΚ, �νοιξε ο δρ�μος και, μετ� τον Γ. Αρσ�νη, Διοικητ�ς της Τρ�πεζας της Ελλ�δος �γινε το 1982 ο Χαλικι�ς. Γνωρ�ζοντας τις απ�ψεις που απ� χρ�νια και συστηματικ� διατ�πωνε για την απελευθ�ρωση του χρηματοπιστωτικο� συστ�ματος, αναμεν�ταν �τι σ�ντομα θα �κανε κ�ποια κ�νηση προς αυτ�ν την κατε�θυνση. Αυτ� συν�βη π�ντε χρ�νια αργ�τερα, δηλαδ� το 1987. �ταν �μως τ�τοια η αντ�δραση απ� το οικονομικ� και πολιτικ� κατεστημ�νο που, �πως αναφ�ρει

ο Νικολ�ου (2008: 186), η μεταρρ�θμιση δεν θα προχωρο�σε αν ο Χαλικι�ς δεν απολ�μβανε της πλ�ρους εμπιστοσ�νης του πρωθυπουργο� Ανδρ�α Γ. Παπανδρ�ου. Δυστυχ�ς, εν� η μεταρρ�θμιση π�ρασε και το χρηματοπιστωτικ� σ�στημα απελευθερ�θηκε, οι βαθι�ς στρεβλ�σεις που ε�χαν προκαλ�σει στην οικονομ�α οι διοικητικο� μηχανισμο� της πιστωτικ�ς πολιτικ�ς του Ζολ�τα συν�χισαν να κυριαρχο�ν δι�τι, �πως �χει δε�ξει η εμπειρ�α, στην αντιπροσωπευτικ� δημοκρατ�α �παξ και εισαχθο�ν θεσμο� γ�ρω απ� τους οπο�ους διαπλ�κονται μεγ�λα επιχειρηματικ� και πολιτικ� συμφ�ροντα, αυτο� αυτονομο�νται και δεν καταργο�νται  ε�κολα.

 Δε�τερο παρ�δειγμα

Μεταπολεμικ�, η παραπ�νω τ�ση, �λαβε τη μορφ� της ‘�δειας σκοπιμ�τητας’ και στο�χειωσε κυριολεκτικ� τη δομ� της ελληνικ�ς οικονομ�ας. Οι γνωστ�ς περιπτ�σεις επιχειρ�σεων οι οπο�ες, για να προστατευθο�ν απ� τον δυνητικ� ανταγωνισμ�, κατ�φευγαν στις καλ�ς υπηρεσ�ες της διο�κησης �στε οι κλ�δοι τους να κηρυχτο�ν ‘κεκορεσμ�νοι’ και να μην εισ�λθουν ν�οι ανταγωνιστ�ς ε�ναι λ�γες δι�τι πρ�κειται για διαδικασ�ες αδιαφανε�ς και ανομολ�γητες. Αλλ� οι επιχειρηματ�ες οι οπο�οι προσπ�θησαν μεταπολεμικ� να εισ�λθουν και να κ�νουν επιχειρ�σεις σε �λους τους κλ�δους και απ�τυχαν, ε�τε επειδ� δεν �λαβαν την περιπ�θητη ‘�δεια σκοπιμ�τητας’ ε�τε δι�τι αποθαρρ�νθηκαν, πρ�πει να αριθμο�ν χιλι�δες.

Για τους αναγν�στες που θα μπουν στον πειρασμ� να θεωρ�σουν �τι υπερβ�λλουμε, προσθ�τουμε τα ακ�λουθα. Η ‘�δεια σκοπιμ�τητας’ που ο Ζολ�τας ‘εφη�ρε’

για να ρυθμ�σει τον ανταγωνισμ� στη βιομηχαν�α, επεκτ�θηκε στο δι�βα των μεταπολεμικ�ν δεκαετι�ν και στα επαγγ�λματα. Αυτ� η επ�κταση δεν �γινε β�βαια με το αζημ�ωτο ο�τε για τους πολιτικο�ς ο�τε τους δραστηριοποιο�μενους σ’ αυτ�.

Αλλ� η με�ωση της υλικ�ς ευημερ�ας των πολιτ�ν, ως καταναλωτ�ν των υπηρεσι�ν �λων των επαγγελμ�των, �ταν μ�νιμη και σημαντικ�. Γι’ αυτ� και δεν αποτελε� �κπληξη �τι οι τεχνοκρ�τες εκπρ�σωποι των πιστωτ�ν της χ�ρας μας ζ�τησαν και η κυβ�ρνηση υποχρε�θηκε πρ�σφατα να προχωρ�σει στην απελευθ�ρωση π�νω απ� 100 επαγγελμ�των. Και �λα αυτ�, εν� υπ�ρχαν ειδικ�ς μελ�τες, �πως του Μπ�τρου (1985) ο οπο�ος αν�δειξε τις συν�πειες των παρεμβ�σεων της διο�κησης στις αγορ�ς κατ� τρ�πο που δεν επιδ�χεται διφορο�μενων ερμηνει�ν. Οι διοικητικ�ς παρεμβ�σεις συνοδε�ονται απ� μη ηθελημ�νες συν�πειες, το κ�στος των οπο�ων στο δι�βα του χρ�νου ε�ναι πολλαπλ�σιο των ωφελει�ν που προκαλο�ν.

Γι’ αυτ� κ�θε διοικητικ� ρ�θμιση πρ�πει να εξετ�ζεται αν αυξ�νει τον �μπρακτο

και τον δυνητικ� ανταγωνισμ� στις αγορ�ς. Σε αντ�θετη περ�πτωση, η μεγιστοπο�ηση της κοινωνικ�ς ευημερ�ας που επικαλο�νται οι υποστηρικτ�ς του �ποιου φιλελευθερισμο� απαιτε� να αποφε�γονται.

 Τρ�το παρ�δειγμα

Σ�μφωνα με �σα εκθ�σαμε στο τμ�μα 3.1, στα μ�σα της δεκαετ�ας του 1930, ο Ζολ�τας (1936) πρ�σβευε �τι οι πολιτικ�ς στον τραπεζικ� κλ�δο �πρεπε να οδηγο�ν σε συγκ�ντρωση των αποταμιε�σεων και η ρο� των πιστ�σεων να γ�νεται προς επιλεγμ�νους κλ�δους και με επιτ�κια τ�τοια �στε να ενθαρρ�νεται η οικονομικ� αν�πτυξη. Αργ�τερα, στα μ�σα της δεκαετ�ας του 1940, εν�ψει της πιθαν�τητας ο Εμφ�λιος που διαφαιν�ταν στον ορ�ζοντα να κλ�νει υπ�ρ των κομμουνιστ�ν,

ο Ζολ�τας (1944α) τ�χθηκε υπ�ρ της απ�λυτης συγκ�ντρωσης του τραπεζικο� κλ�δου κ�τω απ� την ιδιοκτησ�α και διαχε�ριση του κρ�τους. Τ�λος, απ� την αναδημοσ�ευση του συγκεκριμ�νου βιβλ�ου του η οπο�α, κατ� την επιθυμ�α του, �γινε μετ� τον θ�νατ� του, καθ�ς και απ� τις σκ�ψεις που διατυπ�νει στον πρ�λογο ο Α. Μακρυδημ�τρης, αντιλαμβαν�μαστε �τι ο Ζολ�τας δεν απαρν�θηκε ποτ� αυτ�ς τις ιδ�ες και προτ�σεις του.  Συνεπ�ς, για μας δεν αποτελε� �κπληξη �τι σε �λη τη σταδιοδρομ�α του ως κεντρικ�ς τραπεζ�της εργ�στηκε συστηματικ� υπ�ρ της εκρ�ζωσης κ�θε μορφ�ς ανταγωνισμο� στον τραπεζικ� κλ�δο, και �χι μ�νο. Για �σους αμφιβ�λλουν, προτε�νουμε να λ�βουν υπ�ψη τους τα ακ�λουθα δεδομ�να.

Ο Ζολ�τας �ταν υπουργ�ς Συντονισμο� στην υπηρεσιακ� κυβ�ρνηση η οπο�α �κανε τις εκλογ�ς της 16ης Νοεμβρ�ου 1952. Η κυβ�ρνηση Παπ�γου που προ�κυψε απ’ αυτ�ς τις εκλογ�ς στις αρχ�ς του 1953, προχ�ρησε σε αναγκαστικ� συγχ�νευση της Τρ�πεζας Αθην�ν, η οπο�α λειτουργο�σε με επιτυχ�α απ� το 1893, με την Εθνικ� Τρ�πεζα της Ελλ�δος. Απ� τη συγχ�νευση των δ�ο μεγ�λων ανταγωνιστικ�ν τραπεζ�ν, προ�κυψε η Εθνικ� Τρ�πεζα της Ελλ�δος και Αθην�ν. Σ�μφωνα με την εξ�γηση που �δωσε ο Σπ. Μαρκεζ�νης, υπουργ�ς Συντονισμο� στη κυβ�ρνηση Παπ�γου, στ�χος της συγχ�νευσης �ταν η εξυγ�ανση του εθνικο� τραπεζικο� συστ�ματος. Αυτ� �μως �ταν πρ�σχημα, δι�τι το μερ�διο της ν�ας τρ�πεζας στις αρχ�ς της δεκαετ�ας του 1950 πολ� πιθαν� ξεπερνο�σε το 80% της τραπεζικ�ς αγορ�ς και φυσικ� δεν �ταν δυνατ� καμι� εξυγ�ανση με την εξαφ�νιση του ανταγωνισμο�.

Αντιθ�τως, θεωρο�με �τι οι πραγματικο� λ�γοι γι’ αυτ�ν τη συγχ�νευση πρ�πει να αναζητηθο�ν στις προαναφερθε�σες ιδ�ες και προτ�σεις του Ζολ�τα ο οπο�ος, το 1956, ως Διοικητ�ς της Τρ�πεζας της Ελλ�δος συγκατ�νευσε �στε να εξαφανιστε� απ� τον τ�τλο της ν�ας τρ�πεζας η αναφορ� στην π�λαι ποτ� Τρ�πεζα Αθην�ν.  Αλλ� αν κ�ποιος αναγν�στης αμφιβ�λλει �τι π�γιος στ�χος του Ζολ�τα �ταν η εξ�λειψη του ανταγωνισμο� και η κεντρικ� διε�θυνση του τραπεζικο� συστ�ματος, υπερεπαρκε� να θυμηθο�με τη περ�πτωση της εθνικοπο�ησης του δυναμικο� συγκροτ�ματος της Εμπορικ�ς Τρ�πεζας το 1975. Γι’ αυτ�ν �χουμε ακο�σει πολλ� και διαβ�σει περισσ�τερα. Η σχετικ� ιστορ�α γρ�φτηκε απ� τους κρατικιστ�ς και τους συνοδοιπ�ρους τους και ε�ναι λογικ� δι�τρητη. Δεν πιστε�ουμε �τι οφειλ�ταν σε προσωπικ�ς εχθρ�τητες μεταξ� του Ανδρε�δη και του Καραμανλ�. Ο�τε βρ�σκουμε πειστικ� την εξ�γηση �τι ο Καραμανλ�ς αποφ�σισε να κρατικοποι�σει αυτ�ν τον μεγ�λο και ανερχ�μενο τραπεζικ� και βιομηχανικ� �μιλο, γιατ� ο Ανδρε�δης ε�χε διαπρ�ξει κ�ποιες παρανομ�ες. Κατ� την �ποψ� μας, η επικρατ�στερη ερμηνε�α ε�ναι �τι η Εμπορικ� Τρ�πεζα, �ντας λ�αν ανταγωνιστικ�, δι�βρωνε ταχ�τατα το μερ�διο της Εθνικ�ς Τρ�πεζας της Ελλ�δος και υπ�σκαπτε �τσι την ατζ�ντα της ‘Σοσιαλιστικ�ς �νωσης’ της οπο�ας και ο Ζολ�τας και ο Καραμανλ�ς που πρωτοστ�τησαν στην εθνικοπο�ηση �ταν μ�λη. Φυσικ�, το αποτ�λεσμα �ταν να καταπνιγε� και π�λι ο �μπρακτος ανταγωνισμ�ς και να αποκατασταθε� η κεντρικ� διε�θυνση του τραπεζικο� συστ�ματος μ�σω των διοικ�σεων που διορ�ζονταν απ� το δημ�σιο. Λ�γο-πολ�, και παρ� την απελευθ�ρωση που �λαβε χ�ρα το 1987, η ολιγοπωλιακ� δι�ρθρωση του τραπεζικο� συστ�ματος δεν �λλαξε σημαντικ�, �πως δε�χνουμε στο Μπ�τρος & Καραγι�ννης (2011: κεφ. 11, 12).

Τ�ταρτο παρ�δειγμα

�πως ε�δαμε παραπ�νω, οι υποστηρικτ�ς του ‘δημιουργικο�’ � ‘φιλελε�θερου’ σοσιαλισμο� υποστ�ριζαν �τι η μεγ�λη βιομηχαν�α �πρεπε να βρ�σκεται στα χ�ρια του κρ�τους. Την πολιτικ� αυτ� εφ�ρμοσε σε σημαντικ� βαθμ� η κυβ�ρνηση της Ν�ας Δημοκρατ�ας υπ� τον Καραμανλ� μετ� το 1974. �πως ο �διος επισ�μανε σε δ�λωση που �κανε στις 29/9/1974: ‘Η ελευθ�ρα οικονομ�α στην οπο�α πιστε�ει [η Ν�α Δημοκρατ�α], δεν ημπορε� να αποκλε�σει τη διε�ρυνση του οικονομικο� τομ�ως τον οπο�ο ελ�γχει το Κρ�τος’ (παρατ�θεται στο Χατζηβασιλε�ου 2010: 488).  Επ�σης, μετ� απ� δ�ο μ�νες, δ�λωσε στη Βουλ� �τι: ‘επιβ�λλεται, �που συμφ�ρει κοινωνικ� και οικονομικ�, η αν�ληψη οικονομικ�ν και μ�λιστα επενδυτικ�ν πρωτοβουλι�ν απ� το �διο το Κρ�τος, ακ�μα και στον τομ�α της βιομηχαν�ας’ (στο �διο: 489).  Γι’ αυτ� και η οικονομικ� πολιτικ� της ΝΔ �λο και στρεφ�ταν προς την εντον�τερη κρατικ� παρ�μβαση με πιο ενεργ� συμμετοχ� του κρ�τους στην παραγωγ� αγαθ�ν και υπηρεσι�ν. Μ�λιστα, ο υπουργ�ς Οικονομ�ας Αθαν�σιος Κανελλ�πουλος (1978-1980), δ�νει ακριβ�ς αυτ� το στ�γμα. Αναγνωρ�ζει �τι οι κρατικ�ς επιδοτ�σεις ε�ναι και υψηλο� κ�στους και διαστρ�φουν τα κ�νητρα των ατ�μων.

�πως υπολογ�ζει, οι δι�φορες επιδοτ�σεις παραγωγ�ς και καταν�λωσης αγαθ�ν και υπηρεσι�ν εκ μ�ρους του κρ�τους απ� 1,5% περ�που του ΑΕΠ που �ταν το 1974 διπλασι�σθηκαν το 1978 (Κανελλ�πουλος 1980: 89). Σε αντικατ�σταση αυτο� του συστ�ματος, προτε�νει να γ�νει το κρ�τος πιο ενεργ�ς παραγωγ�ς:

Σε πολλ�ς περιπτ�σεις θα παρ�σταται αν�γκη δυναμικ�τερης προ�θησης της αναπτυξιακ�ς διαδικασ�ας και δημιουργικ�ς παρ�μβασης του κρ�τους π�ρα απ� τη λογικ� της αγορ�ς � και εναντ�ον της καθ�ς και πιο θαρραλ�ας αντικατ�στασης της ιδιωτικ�ς πρωτοβουλ�ας απ� δημοσ�ους φορε�ς, που σημα�νει παρ�λληλα και αντικατ�στασης του συστ�ματος επιδοτ�σεων που αυξ�νουν το κοινωνικοοικονομικ� κ�στος (στο �διο: 177).

Σε τι δι�φερε, συνεπ�ς, η οικονομικ� πολιτικ� της ΝΔ απ� εκε�νη του ΠΑΣΟΚ;

Η μ�νη ουσιαστικ� διαφορ� �ταν �τι το δε�τερο �θελε τις δημ�σιες επιχειρ�σεις κοινωνικοποιημ�νες, εν� η πρ�τη τις �θελε επιχειρ�σεις ‘κοιν�ς ωφ�λειας’.

7. Συμπερ�σματα

Η λεγ�μενη ελληνικ� ‘Δεξι�’, με ηγ�τη τον Καραμανλ�, διακυβ�ρνησε τη χ�ρα την κρ�σιμη οκταετ�α 1955-1963, υιοθετ�ντας μια οικονομικ� πολιτικ� της οπο�ας κ�ριο χαρακτηριστικ� �ταν η εκ των �νω προωθητικ� κατε�θυνση του οικονομικο� συστ�ματος. �χουν γραφε� πολλ� για τα καινοφαν� χαρακτηριστικ� της, αλλ� δεν �χουν διερευνηθε� οι β�σεις της διαμ�σου των ιδε�ν και των αρχ�ν που ε�χαν για την οικονομ�α κ�ποιοι απ� τους πρωταγωνιστ�ς της οι οπο�οι βρ�σκονταν πολ� κοντ� στον Καραμανλ�. Οι σημαντικ�τεροι που διαδραμ�τισαν ενεργ� ρ�λο στη διαμ�ρφωση των στ�χων και των επιδι�ξε�ν του, �ταν κατ� κ�ριο λ�γο ο Ζολ�τας, ο Τσ�τσος και ο Παπαληγο�ρας, εν� σε μικρ�τερη �κταση –και εμμ�σως– ο Αγγελ�πουλος και κυρ�ως ως προς την αν�γκη κεντρικο� προγραμματισμο� της οικονομ�ας. Δεν ε�ναι καθ�λου τυχα�ο που οι τρεις πρ�τοι και ο �διος ο Καραμανλ�ς �ταν απ� τους ιδρυτ�ς και βασικ� στελ�χη της ‘Εταιρε�ας Σοσιαλιστικ�ν Μελετ�ν’ �, κατ� τον Αγγελ�πουλο, ‘Σοσιαλιστικ�ς �νωσης’.

 Στην παρο�σα εργασ�α, συνοψ�σαμε τις ιδ�ες και τις προτ�σεις τους για τον ρ�λο του κρ�τους στην οικονομ�α, καθ�ς και την επιρρο� που �σκησαν μ�σα απ� τα αξι�ματα που κατ�λαβαν σε κα�ριες πολιτικ�ς και ακαδημα�κ�ς θ�σεις. Με β�ση τα �σα διαπιστ�σαμε απ� την �ρευν� μας και εκθ�σαμε πιο π�νω, θεωρο�με �τι οι οικονομικ�ς εξελ�ξεις σημαδε�τηκαν μεταπολεμικ� στο μεν μ�τωπο της οικονομ�ας απ� τον Ζολ�τα και τον Παπαληγο�ρα, στο δε μ�τωπο της συνταγματικ�ς τ�ξης απ� τον Τσ�τσο. �σον αφορ� τον Αγγελ�πουλο, η �ποψ� μας ε�ναι �τι η επιρρο� που �σκησε δεν �ταν αποφασιστικ�, αν και, εμμ�σως, με την προσ�λωσ� του στον προγραμματισμ� της οικονομ�ας φα�νεται �τι επηρ�ασε τον Ζολ�τα και αυτο�ς που διακυβ�ρνησαν τη χ�ρα προς αυτ� την κατε�θυνση.  Ε�ν �μως �πρεπε να επιλ�ξουμε �ναν οικονομολ�γο ο οπο�ος να επηρ�ασε κυρ�ως αρνητικ� με τις ιδ�ες, τις προτ�σεις, τις αποφ�σεις, τις διασυνδ�σεις και γενικ� την επιρρο� του, θα λ�γαμε �τι αυτ�ς δεν μπορε� να ε�ναι �λλος απ� τον Ζολ�τα –για τρεις λ�γους.

Πρ�το, δι�τι ακ�μη και �ταν οι ιδ�ες και οι προτ�σεις του περ� του ‘δημιουργικο� σοσιαλισμο�’ αποδε�χθηκαν εσφαλμ�νες απ� την κατ�ρρευση των χωρ�ν του υπαρκτο� σοσιαλισμο�, ο �διος συν�χισε αν�νδοτα να πιστε�ει �τι οι τ�σεις που παρατηρο�σε το 1943 θα επαν�ρχονταν και θα μονιμοποιο�νταν στο μ�λλον, �στε οι δημοκρατ�ες θα οδηγο�νταν νομοτελειακ� και οριστικ� σε μια κατ�σταση απισχνο�μενων � αν�παρκτων ατομικ�ν ελευθερι�ν και κεντρικ� διευθυν�μενων οικονομι�ν.

Δε�τερο, δι�τι απ� τις κορυφα�ες θ�σεις που αν�λαβε, εισ�γαγε διοικητικ�ς ρυθμ�σεις και διαδικασ�ες οι οπο�ες στρ�βλωσαν για π�ρα πολλ�ς δεκαετ�ες τη δομ� της ελληνικ�ς οικονομ�ας. Και, τρ�το, γιατ� κατ�φερε �στε οι νικητ�ς του Εμφυλ�ου, οι οπο�οι προσ�βλεπαν στην ανοικτ� κοινων�α και στην ελε�θερη οικονομ�α, στο τ�λος να ενδ�σουν και να συμβιβαστο�ν με το κακ�κτυπο του ‘δημιουργικο� σοσιαλισμο�’ στο οπο�ο μεταβλ�θηκε η ελληνικ� οικονομ�α μεταπολεμικ�.

Απ� τα παραπ�νω επιβεβαι�νεται η διαπ�στωση �τι ο φιλελευθερισμ�ς στη χ�ρα μας δεν απ�κτησε ποτ� ρ�ζες και δυναμικ� που να κατευθ�νουν συνειδητ� τους κυβερν�ντες και να πε�σουν τους πολ�τες. Στην �δια διαπ�στωση �χουν καταλ�ξει και �λλοι ερευνητ�ς προσεγγ�ζοντας την αν�λυση απ� διαφορετικ� σκοπι� (για παρ�δειγμα, Δραγο�μης 1992: κεφ. V, Σταθ�κης 2007).

Μοιρα�ος για τους νικητ�ς του Εμφυλ�ου αποδε�χθηκε επ�σης ο Παπαληγο�ρας. Πιθανολογο�με �τι βο�θησε �στε η ατζ�ντα των Ζολ�τα, Τσ�τσου και Αγγελ�πουλου να ακυρωθε�. Ως εκ το�του, στον βαθμ� που συν�βαλε σ’ αυτ� το αποτ�λεσμα, �σως να �σωσε τη χ�ρα απ� τα χειρ�τερα και αυτ� πρ�πει να του αναγνωριστε�. Ακ�μη, θεωρο�με �τι ε�ναι απολ�τως δ�καιο να αναγνωρ�σουμε τη μεγ�λη συμβολ� του στον σχεδιασμ� και στην εφαρμογ� της δημοσιονομικ�ς πολιτικ�ς, ιδια�τερα κατ� την περ�οδο 1955-1963. Αν και δεν κατ�φερε να αντιμετωπ�σει αποτελεσματικ� το πρ�βλημα της φοροδιαφυγ�ς, διαχειρ�στηκε τα οικονομικ� του δημοσ�ου με σωφροσ�νη. Αλλ� η ευθ�νη του για το φιλελε�θερο περιτ�λιγμα με το οπο�ο π�ρασαν στους ν�μους, στους θεσμο�ς, στις αξ�ες και εν τ�λει στη νοοτροπ�α και στη συμπεριφορ� των ελλ�νων πολιτ�ν τις πλ�ον οπισθοδρομικ�ς διατ�ξεις και πρακτικ�ς της σοσιαλιστικ�ς συνταγογραφ�ας, ε�ναι πολ� σημαντικ� για τρεις λ�γους: πρ�το, γιατ� κατ� την περ�οδο 1955-1963, που ο �διος ορθοτομο�σε τα �ρια του ‘ρεαλιστικο� φιλελευθερισμο�’, π�ρασε στις πολιτικ�ς των κυβερν�σεων στις οπο�ες συμμετε�χε πολ� μεγ�λο μ�ρος απ� τις ιδ�ες και τις προτ�σεις των υποστηρικτ�ν του ‘δημιουργικο� σοσιαλισμο�’. Δε�τερο, γιατ� δεν αντιλ�φθηκε �τι με την αντικατ�σταση των αυτοματισμ�ν της οικονομ�ας απ� διοικητικ�ς ρυθμ�σεις, περιορισμο�ς και ελ�γχους, �μπαιναν οι β�σεις για τις διαρθρωτικ�ς στρεβλ�σεις στην κατανομ� των π�ρων και, ιδια�τερα, του κεφαλα�ου που παρατηρο�νται σ�μερα. Τ�λος, τρ�το, γιατ� �ταν το 1974 αντιλ�φθηκε τι ε�χε συμβε�, αντ� να πρωτοστατ�σει για βαθι�ς διαρθρωτικ�ς μεταρρυθμ�σεις στην κατε�θυνση του ανο�γματος των αγορ�ν στον ανταγωνισμ�, κιν�θηκε ακ�μη αριστερ�τερα υιοθετ�ντας θ�σεις υπ�ρ του κεντρικο� και περιφερειακο� προγραμματισμο�. �σως γι’ αυτ� ακριβ�ς τον λ�γο θε�ρησε δικαιολογημ�νη τη μετ�βαση των κυβερν�σεων Καραμανλ� της περι�δου 1974-1980 απ� τον ‘ρεαλιστικ�’ στον ‘ριζοσπαστικ� φιλελευθερισμ�’.

Ο Τσ�τσος, ευθ�νεται ιδια�τερα για το Σ�νταγμα του 1975. �ταν συντ�κτης του και �πρεπε να γνωρ�ζει �τι, περιορ�ζοντας τα περιουσιακ� δικαι�ματα, παραχωρ�ντας στο κρ�τος το δικα�ωμα να παρεμβα�νει μ�χρι προγραμματισμο� στην οικονομ�α, αναγνωρ�ζοντας πληθ�ρα δικαιωμ�των στους πολ�τες να απαιτο�ν δι�φορες παροχ�ς απ� το κρ�τος κ.λπ., το σ�νταγμα που πρ�τεινε �ταν για μια χ�ρα που φιλοδοξο�σε να βρ�σκεται πλησι�στερα στις χ�ρες του τ�τε υπαρκτο� σοσιαλισμο� παρ� να ενσωματωθε� στα μ�λη της Ευρωπα�κ�ς �νωσης. Το σ�νταγμα αυτ�, το οπο�ο δικαιολογε� πλ�ρως την κατηγορ�α �τι η ‘Δεξι�’ στην Ελλ�δα κατατρ�χεται απ� ‘σοσιαλμαν�α’, βρ�σκεται στη β�ση των προβλημ�των που αντιμετωπ�ζει η χ�ρα μας και γι’ αυτ� πρ�πει το συντομ�τερο να αντικατασταθε� με �να σ�νταγμα που θα προ�γει το �ραμα της ανοικτ�ς κοινων�ας και της ελε�θερης οικονομ�ας.

Για να κλε�σουμε, θεωρο�με �τι η λεγ�μενη ‘Δεξι�’ στην Ελλ�δα, μετ� τον εμφ�λιο π�λεμο, αν�πτυξε το πρ�τυπο της �ντονης κρατικ�ς παρ�μβασης το οπο�ο το ΠΑΣΟΚ επεξ�τεινε ακ�μη περισσ�τερο, εν� η Αριστερ� επιδ�ωκε μια κομμουνιστικ� κοινων�α σοβιετικο� τ�που (ΚΚΕ) � πιο χαλαρ� ελεγχ�μενης εκ των �νω οικονομ�ας (ΚΚΕ εσωτερικο� και ΣΥΡΙΖΑ). Ως εκ το�των, ο ελληνικ�ς λα�ς δεν ε�χε επιλογ�ς �λλες που να μετ�βαλλαν τους ορ�ζοντ�ς του, παρ� μ�νο αυτ�ς του ‘κρατικισμο�’. Στη χ�ρα που γενν�θηκε η ελευθερ�α του ατ�μου και τα δημοκρατικ�  ιδε�δη, �μελε να καθιερωθε� η ‘τυρανν�α’ της κεντρικ� διευθυν�μενης κοινων�ας και οικονομ�ας, η  οπο�α μας οδ�γησε στα πολλαπλ� αδι�ξοδα που αντιμετωπ�ζουμε σ�μερα.

………

Ο Γε�ργιος Μπ�τρος ε�ναι Ομ�τιμος Καθηγητ�ς του Τμ�ματος Οικονομικ�ς Επιστ�μης, Οικονομικ� Πανεπιστ�μιο Αθην�ν.

Ο Αναστ�σιος Καραγι�νης ε�ναι Καθηγητ�ς του Τμ�ματος Οικονομικ�ς Επιστ�μης, Πανεπιστ�μιο Πειραι�ς

Το παρ�ν δημοσιε�τηκε  στο περιοδικ� «Επιστ�μη και Κοινων�α»  εκδ�σεις Α.Ν. Σακκουλα, τε�χος 28/2011-2012  και σε πολλο�ς ιστ�τοπους του Ιντερνετ

Σημει�σεις Ιστοσελ�δας των Φ�λων της ΨΑΔ.

1.Ο σκοπ�ς της  ιστοσελ�δας μας ε�ναι περιορισμ�νος· εστι�ζεται στην προσπ�θεια δι�χυσης των ιδε�ν της Ψηφιακ�ς �μεσης Δημοκρατ�ας (ΨΑΔ). Η παρο�σα  πραγματε�α/�ρευνα των δ�ο ακαδημα�κ�ν δασκ�λων και φ�λων των ιδε�ν της ΨΑΔ, βοηθ�ει σε αυτ� την προσπ�θεια γιατ� παρ�χει  σε �λους τους πολ�τες, με τρ�πο προσιτ�,  στοιχε�α για να κατανο�σουν ΠΩΣ και απ� ΠΟΙΟΥΣ η Ελλ�δα �φθασε στη σημεριν� γενικ� κρ�ση· κρ�ση  �χι μ�νο στην Οικονομ�α αλλ� και στη Δημοκρατ�α, στην Παιδε�α και τ�σους �λλους τομε�ς.  Βοηθ�ει ακ�μη σημαντικ�  στη αναθε�ρηση κατεστημ�νων  αντιλ�ψεων περ� Μεσσι�ν και Τσ�ρων, της οικονομ�ας, της επιστ�μης, της πολιτικ�ς·  του παρελθ�ντος,  αλλ� κυρ�ως του παρ�ντος και του μ�λλοντος.  

Η �παρξη διαφορετικ�ν απ�ψεων απ� αυτ�ς των συγγραφ�ων, σ�μφωνα με τις αρχ�ς της ΨΑΔ, ε�ναι οχι απλ�ς αποδεκτ�, αλλ� καλοδεχο�μενη γιατ� η σ�νθεση διαφορετικ�ν απ�ψεων, που χ�ρη στην ψηφιακ� τεχνολογ�α ε�ναι σ�μερα λειτουργικ� και οικονομικ� εφικτ�, ε�ναι ο βασικ�ς στ�χος της �μεσης Δημοκρατ�ας και το ν�ημα του �ρου Ψηφιακ�  �μεση Δημοκρατ�α.

2.Επειδ� το κε�μενο ε�ναι μεγ�λο και η παρο�σα αναρτ�ση απευθ�νεται σε �λους τους πολ�τες, παραλε�ψαμε το εκτεν�ς και σημαντικ� κε�μενο των υποσημει�σεων και της βιβλιογραφ�ας. Οι αναγν�στες που επιθυμο�ν να ασχοληθο�ν με το θ�μα αυτ� μπορο�ν να προσφε�γουν στο προαναφερθ�ν περιοδικ�,� σε αναρτ�σεις του Ιντερν�τ. Απ� το σημαντικ� και εκτεν�ς κε�μενο που  παραλε�ψαμε, εξαιρ�σαμε την ακ�λουθη σημε�ωση των Συγγραφ�ων:

« �χουμε πλ�ρη συνα�σθηση της σοβαρ�τητας των απ�ψεων που διατυπ�νουμε για την επιρρο� που �σκησαν με τις ιδ�ες και το �ργο τους τα �τομα, στα οπο�α αναφερ�μαστε σε αυτ� την εργασ�α. �τσι, σε μια προσπ�θεια να αποφ�γουμε ανακριβε�ς εκτιμ�σεις, ζητ�σαμε τη βο�θεια ανθρ�πων που βρ�σκονται στη ζω� και που, με τον �να � τον �λλο τρ�πο, αναμ�χθηκαν στις εξελ�ξεις, �πως και �λλων που �χουν αναδιφ�σει τις ιστορικ�ς πηγ�ς της περι�δου. Γι’ αυτ� και παρουσι�σαμε την εργασ�α μας στο 13ο Συν�δριο Ελλ�νων Ιστορικ�ν Οικονομικ�ς Σκ�ψης, 3-4 Ιουν�ου 2011. Ο αριθμ�ς των φ�λων και συναδ�λφων οι οπο�οι μας τ�μησαν με τα σχ�λι� τους ε�ναι πολ� μεγαλ�τερος απ’ �σους μπορο�με να μνημονε�σουμε απ� τη θ�ση αυτ�. Κατ’ εξα�ρεση, εκφρ�ζουμε τις ευχαριστ�ες μας στους Δ. Χαλικι�, Α. Λ�ζαρη, Π. Ευαγγελ�πουλο, Τ. Μ�χα, Σ. Μπαζ�να, Γ. Μπο�ρχα, και ιδιαιτ�ρως τον Χ. Μπαλ�γλου. Τ�λος, περιττε�ει να τον�σουμε �τι παραμ�νουμε απολ�τως υπε�θυνοι για �ποια τυχ�ν λ�θη υπ�ρχουν στο κε�μενο».